Γ.Θεοτοκάς, όταν ακόμη τα πνεύματα υπήρξαν ελεύθερα

Μετέωρη, ακαταστάλλακτη ειμαρμένη,
Γ.Θεοτοκάς, όταν ακόμη τα πνεύματα υπήρξαν ελεύθερα

γράφει ο Απόστολος Θηβαίος

Διαβάστε όλες τις επιφυλλίδες του Απόστολου Θηβαίου στο 24grammata.com κλικ εδώ

Η ελληνική, βιβλιογραφική παραγωγή συνδυάζει ένα ευρύτατο φάσμα μελετών. Λογοτεχνία, φιλοσοφία, στοχασμός, μια υψηλή και απολύτως δικαιωμένη, ποιητική στάθμη με σταθμούς τις βραβεύσεις των Ελλήνων ποιητών, Γεωργίου Σεφέρη και Οδυσσέα Ελύτη. Οι διαρκείς, κοινωνικές μεταβολές, η βίαιη ωρίμανση ενός έθνους διαμέσου των αποτυχιών και των καταστροφών, οι πολιτικές συγκυρίες και ανωμαλίες έθρεψαν, ερέθισαν για να καθορίσουν τελικά το πνευματικό υπόβαθρο και τις πνευματικές κατευθύνσεις ετών. Μεσοπόλεμος, κατοχή, εμφύλιος, εθνικός διχασμός, δικτατορία, πρώτη, ελληνική δημοκρατία. Θα μπορούσε κανείς να συνοψίσει κατ΄αυτόν τον ρηχό και επιφανειακό τρόπο τα ορόσημα της σύγχρονης, μετεπαναστατικής ιστορίας μας, καταννοώντας την ίδια στιγμή την ηθογραφική προσήλωση, όχι μόνο σημαντικών, λογοτεχνικών φωνών, όπως ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, αλλά και ενός ολόκληρου, κοινωνικού συνόλου. Μιας κοινωνίας εμποτισμένης με άκρατη αρχαιολατρεία και βαθύτατη εμμονή στη μελέτη του παρελθόντος, καθώς ο πλέον εξελικτικός αιώνας για την ανθρωπότητα μετέβαλε τις ταχύτητες και έθεσε νέα, άγνωστα προς το ελληνικό κοινό πρότυπα. Ορθοδοξία και αρχαίο, ελληνικό πνεύμα έθεσαν με τρόπο αντιφατικό τους δύο πυλώνες του νεοσύστατου, ελληνικού έθνους. Μια τέτοια αντίφαση δεν θα μπορούσε παρά να επιφέρει μια παρατεταμένη, πνευματική ένδεια, μια ατελέσφορη ανακύκλωση ιδεολογημάτων τα οποία δεν ευθυγραμμίζονταν σε καμιά περίπτωση με τις διεθνείς επιταγές.
Ελάχιστοι κατόρθωσαν να διαφύγουν αυτού του κλίματος και να διατυπώσουν μια διάλλεκτο περισσότερο κοινή και κατανοητή για τον υπόλοιπο κόσμο. Το έργο τους παρέμεινε στην αφάνεια σηματοδοτώντας πάντα μια ατμόσφαιρα και ένα περιβάλλον ολότελα διαφορετικό από το επαρχιώτικο, ελληνικό σκηνικό, όπως πολύ σωστά σημειώνει στην αρθρογραφία του ο Γιώργος Αριστηνός. Ο Γιώργος Θεοτοκάς της Αργούς, των ταξιδιωτικών εντυπώσεων και του σημαντικότατου Ελεύθερου Πνεύματος ανήκει σε αυτήν ακριβώς την ισχνή, πνευματική μειοψηφία. Ένας αποκλεισμένος κύκλος στοχαστών οι οποίοι δεν έπαψαν ποτέ να επιδιώκουν την ολοκλήρωση του ελληνικού έθνους μες σε ευρύτερες κοιτίδες και συλλογικότερα όργανα. Φιλοευρωπαϊστής, θιασώτης του αστικού έπους ο Θεοτοκάς δεν θα μπορούσε παρά σήμερα να διαψεύδεται. Ο ευρωπαϊκός σοσιαλισμός όχι μόνο δεν επικύρωσε τις ιδέες και τα θεωρήματα της γαλλικής επανάστασης, αλλά κλόνισε ανεπανόρθωτα το ρεαλισμό παρόμοιων προτάσεων. Η προσήλωση στα άκρα σήμερα, επιβεβαιώνει του λόγου το αληθές για όσα υποστήριξε αυτός ο άοκνος και ανιδιοτελής κριτής της ελληνικής πραγματικότητας. Η εκκωφαντική διάψευση τόσων οραμάτων, -ιδεών τις οποίες τίμησε ο Θεοτοκάς ως το τέλος της ζωής του-, έθεσε την Ευρώπη αλλά και ολόκληρο τον κόσμο απέναντι σε δύσκολες κρίσεις οικονομικής φύσεως αλλά και μια αδιάκριτη περιφρόνηση του ανθρωπιστικού πνεύματος. Η απογοήτευση γνήσιων στοχαστών όπως ο Θεοτοκάς φαντάζει αναμφίβολη. Όπως φαντάζει αναντίρρητη η προφητική του στάση εμπρός στο φάσμα μιας ανεπαρκούς Ευρώπης, εντελώς ανήμπορης να κατακτήσει τα πρότυπα του κατεξοχήν δυτικού κόσμου. Η έννοια του πολυπολιτισμικού κράτους, όπως εφαρμόστηκε στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής και παρουσιάστηκε απ΄τον Θεοτοκά, φαντάζει ένα ακατόρθωτο σενάριο για τη σημερινή Ευρώπη του κοινού νομίσματος και των ευρείων συμμαχιών. Ο Γιώργος Θεοτοκάς με το άδηλο ενδιαφέρον του υγιούς στοχασμού μεταφέρει την ελληνική πραγματικότητα στον προηγμένο κόσμο. Η μοίρα του είναι ν΄αφουγκράζεται τον ελληνισμό έξω και πέρα απ΄τα ασφυκτικά, εθνικά σύνορα, προκειμένου να μας παραχωρήσει έναν πρόδρομο, οδικό χάρτη, χρόνια πριν προκύψουν οι επίκαιρες αγκυλώσεις.
Η σύγχρονη Ελλάδα είναι ακόλουθος. Δεν αποτελεί ταγό, δεν παράγει πολιτισμό. Υιοθετεί τα προβληματικά πρότυπα του δυτικού κόσμου, εξαντλώντας την ιστορία και το έμψυχο δυναμικό της. Ο Φειδίας, ο Ικτίνος, οι αναρίθμητοι ναοί και τα αρχαία θέατρα, τα μάρμαρα και οι ερρειπιώνες κάτω απ΄τις πόλεις δεν συνιστούν παρά υλικό εσωτερικής κατανάλωσης. Η Ωραία Ελλάς της διασταυρώσεως Αιόλου και Ερμού παραμένει ακόμη το κέντρο λήψης των αποφάσεων, επιβεβαιώνοντας την τραγική έλλειψη προτάσεων και κατευθύνσεων για μια πιο σύγχρονη και αποτελεσματική, εθνική ταυτότητα. Η Πείρημη πηγή της Ακροκορίνθου στέρεψε.Το ειδικό βάρος της ιστορίας καθηλώνει το βλέμμα μας στο παρελθόν. Ο Γιώργος Θεοτοκάς αναγνωρίζει τούτο το στοιχείο ως ένα κοινό παρονομαστή για την Ευρώπη του 20ου αιώνα. Η επικαιρότητα δεν τον διαψεύδει όταν επισημαίνει στο Δοκίμιό του για την Αμερική πως η κυριολεκτικά γηραιά ήπειρος εστιάζει στις παλιές λαμπρότητες, τις ιστορικές αποστολές των λαών, τις παθιασμένες αντιθέσεις απογοητευμένων εραστών .Θα ήταν αβάσταχτη θυσία, σημειώνει για ολόκληρη την Ευρώπη η άρνηση των επαρχιώτικων τοπικισμών, όλης αυτής της γοητείας και της συναισθηματικότητας με την οποία ηδονίζει λαούς και ευατόν.
Η ελληνική πραγματικότητα δεν διαφεύγει του παραπάνω κανόνα. Πόσες φορές δεν ακούστηκε η φράση της ιστορικής παρουσίας, της αναγκαίας συνέπειας και παρουσίας. Μιας παρουσίας η οποία έλκει την ευστάθειά της ως άποψη απ΄το ιστορικό παρελθόν και τους χρυσούς, περασμένους για πάντα αιώνες. Ο Γιώργος Θεοτοκάς αναδεικνύει δεκαετίες πριν τα ψυχολογικά εμπόδια τα οποία οδήγησαν στη σημερινή, ευρωπαϊκή κρίση. Η απόπειρα της ολοκλήρωσης εξαντλείται στο κοινό νόμισμα, σε παραμέτρους οι οποίες λίγη σχέση έχουν με την ηθική αναγκαιότητα ως μόνη ρεαλιστική υποχρέωση αυτού του κόσμου. Ο στοχασμός του Θεοτοκά αλλά και άλλων έρχεται σε ευθεία σύγκρουση με την τραγική επικαιρότητα. Και όμως άνθρωποι του χθες, πρόσωπα με βαθιά συναίσθηση της ελπίδας και του οράματος, άρα και ακλόνητη σχέση με το μέλλον διατυπώνουν τις προβληματικές διαστάσεις του σήμερα υποδεικνύοντας την ασθένεια που επιστρέφει πιο μανιασμένη και ανίκητη όσο ποτέ.
Οφείλει κανείς να επιστρέψει στις αφετηρίες προκειμένου να διαμορφώσει ένα ασφαλές συμπέρασμα για την εποχή μας. Η συνεισφορά του Θεοτοκά σ΄αυτήν ακριβώς την επιστροφή συνίσταται, σ΄αυτήν ακριβώς την όσο ποτέ αναγκαία διαδικασία έρχεται ν΄αθροιστεί. Το πρόβλημα του πολιτισμού συνιστά την ουσία των δοκιμών του Θεοτοκά. Η ανάληψη δράσεων προς την επίλυση αυτής της τόσο τραγικής δυσχέρειας δεν πρόκειται να επηρεάσει τα πράγματα σε διεθνές επίπεδο. Φαντάζει όμως αναγκαία για την ελληνική ειμαρμένη, τη μετέωρη, την ακαταστάλλακτη, τη δίχως γνώμη. Αυτός ο τόπος οφείλει για τις γενιές που έπονται ν΄αποσαφηνίσει τι είναι αυτό που αγαπά, τι είναι αυτό που ελπίζει και πιστεύει. Η συνεισφορά του Γιώργου Θεοτοκά που με τη διαχρονικά υγιή του παρακαταθήκη επανέρχεται ως αφορμή για τούτο το κείμενο έγκειται ακριβώς στην επαναφορά του καίριου αυτού ερωτήματος.Πέρα απ΄την ορθότητα των κρίσεών του και την πολιτική καταγωγή του δεν μπορούμε παρά να προσφύγουμε σ΄αυτές ακριβώς τις φωνές ώστε κάποτε να καθορίσουμε με θάρρος το τραγούδι της πορείας μας μες στην παγκόσμια, ιστορική εξέλιξη.