Χαϊκού: απλή, λιτή Τέχνη. Ας τη γνωρίσουμε

24grammata.com / λογοτεχνία

γράφει ο Γιώργος Πρίμπας

Στο παρόν δε σκοπεύω να αναφερθώ στην ιστορία του συγκεκριμένου ποιητικού είδους. Με μια αναζήτηση στο λήμμα «χαϊκού» μπορεί, οποιοσδήποτε, να βρει τις πληροφορίες που θα ήθελε. Στο παρόν δε σκοπεύω παρά να δώσω μια απάντηση του ενδιαφέροντος μου, ως αναγνώστης κυρίως, για το εν λόγω είδος.
Η ενασχόληση κάποιου μ’ ένα είδος τέχνης, ως ανάγκη έκφρασης, αναγκαστικά τον συνδέει με κάποιο (ή και κάποια) από τα καλλιτεχνικά ρεύματα/ κινήματα. Ρεύματα και κινήματα τα οποία δεν είναι απλά ένας άλλος τρόπος, μια άλλη τεχνοτροπία, έκφρασης ίδιων πραγμάτων, αλλά σχετίζονται με μια στάση ζωής και με μια φιλοσοφική θεώρηση του κόσμου.
Το μεγαλύτερο ρεύμα/ κίνημα, και σημαντικότερο ως προς τις συνέπειές του, στην ιστορία του ανθρώπινου πολιτισμού είναι (και όχι ήταν!) αυτό του Διαφωτισμού. Ήταν η πρώτη φορά, στην παγκόσμια ιστορία, που τέθηκε τόσο δυναμικά, ως το ζητούμενο, η απαξίωση κάθε θρησκευτικής και πολιτικής αυθεντίας και η ορθολογική, αλλά και η «φυσικά» δίκαιη, διευθέτηση των ανθρώπινων πραγμάτων στον κόσμο. Στον υλικό κόσμο!
Ο Διαφωτισμός πέτυχε πολλά, αλλά η εξάλειψη της ανθρώπινης δυστυχίας φάνταζε, και φαντάζει, χίμαιρα.
Στους δυο αιώνες που ακολούθησαν, κάθε νέα γενιά ονειρεύτηκε και απαίτησε αυτή να είναι που θα καταφέρει να στήσει έναν ιδανικό κόσμο και για να το πετύχει αυτό ενίοτε θεωρούσε ότι πρέπει να γκρεμίσει και οτιδήποτε προγενέστερο.
Ο Μοντερνισμός, ο Ρομαντισμός και η ακραία του μορφή, ο Συμβολισμός, αμφισβήτησαν ευθέως και τον ορθολογισμό (και) του Διαφωτισμού. Το συναίσθημα, η φαντασία, η μελαγχολική αναπόληση κάποιου χαμένου «παράδεισου» (στο Ρομαντισμό) και η παραδοχή της απουσίας του ποιητικού ενδιαφέροντος του αισθητού κόσμου κυριάρχησαν.
Ο Εμπρεσιονισμός, έπειτα, ύμνησε την εντύπωση της φευγαλέας ματιάς του κόσμου.
Οι κοινωνικές εξελίξεις του τέλους του 19ου και των αρχών του 20ου αιώνα και τα δεδομένα του Ρομαντισμού και του Εμπρεσιονισμού προκάλεσαν τα τέσσερα σημαντικότερα καλλιτεχνικά ρεύματα/ κινήματα των αρχών του 20ου αιώνα: τον Εξπρεσιονισμό, το Νταντά, το Φουτουρισμό και τον Υπερρεαλισμό. Πέρα από τις επί μέρους διαφορές τους αλλά και το είδος της τέχνης που, κατ’ εξοχή, κινήθηκαν οι δημιουργοί των ρευμάτων αυτών, κοινή τους βάση η αμφισβήτηση κάθε προγενέστερου. Το πάθος για επανάσταση στον Εξπρεσιονισμό, η λατρεία κάθε πράξης που θα επιταχύνει την έλευση του μέλλοντος (ακόμα και του πολέμου!) στο Φουτουρισμό και οι ακραίες πρακτικές των Ντανταϊστών δεν κράτησαν πολύ, ενώ το κίνημα του Υπερρεαλισμού ήταν αυτό που, τελικά, επηρέασε περισσότερο. Η καταφυγή στη φαντασία, στο ονειρικό, στο ασυνείδητο και η άρνηση εγκλωβισμού σε κάθε πραγματικότητα δε μπορούσαν παρά να σημαίνουν, και ιδίως στην ποίηση, εκτός από διεύρυνση της θεματολογίας και την κατάργηση κάθε φόρμας και κανόνα, ενίοτε καταφεύγοντας και στην αυτόματη γραφή.
Στα πλαίσια όλων αυτών των καλλιτεχνικών, και όχι μόνο, ρευμάτων/ κινημάτων γεννήθηκαν αριστουργήματα, και η ανθρωπότητα προχώρησε, όμως, σήμερα, οφείλουμε να προχωρήσουμε περαιτέρω. Η σύζευξη καλλιτέχνη και κοινωνικού γίγνεσθαι είναι αναπόδραστη. Όλα αυτά τα αν-ορθολογικά ρεύματα/ κινήματα, που προανέφερα, είχαν την «πολυτέλεια» να αμφισβητούν το Υλικό Αισθητό Γίγνεσθαι της Ζωής, και να προτείνουν μια άλλη (φιλοσοφική) θεώρηση όντας, όμως, κινούμενα εντός του και με τη «σιγουριά» ότι αυτό, το Υλικό Αισθητό Γίγνεσθαι της Ζωής, είναι εκεί και θα είναι εκεί και στο μέλλον. Αυτό σήμερα δεν ισχύει. Οι προκλήσεις πλέον είναι πρωτόγνωρες και αν θέλουμε, αυτές μας οι ανησυχίες για το επερχόμενο, να εκφράζονται καλλιτεχνικά απαιτούνται σαφώς νέοι τρόποι καλλιτεχνικής έκφρασης μαζί με όσους από τους ήδη υπάρχοντες είναι κατάλληλοι να τις εκφράσουν.

Λίμνη παλιά
Πηδά ο βάτραχος μέσα
Ο ήχος του νερού.

Αυτό το υπέροχο χαϊκού του Μπασό, είναι πολύ περισσότερο από μια φευγαλέα εμπρεσιονιστική ματιά και ο ρεαλισμός του πανέμορφος! Το χαϊκού, με τα ρήματα κυρίως στον ενεστώτα, υμνεί τον κόσμο μας. Τον κόσμο μας, κι εμάς μαζί του, που κινδυνεύει!
Δεν ξέρω τι άλλο εκφραστικό μέσο θα εφευρεθεί, αλλά ξέρω ότι το χαϊκού είναι επίκαιρο!