24grammata.com/ Λογοτεχνία
Απώλειες και οφέλη από τη μεταφορά της Λογοτεχνίας στην Οθόνη.
Για πρώτη φορά επιχειρείται μια σφαιρική απάντηση στο διαχρονικό ερώτημα
του Νίκου Αντωνάκου
Η κινηματογραφική ταινία «Κώδικας Da Vinci», τεχνητά, έχει αναστατώσει ένα μεγάλο μέρος της δυτικής κοινωνίας! Φανατικοί, θρησκευόμενοι, «ουδέτεροι», άθεοι, με τον έναν ή τον άλλον τρόπο (και προσέγγιση) έχουν απασχοληθεί, θετικά ή αρνητικά, με το φιλμ του Χάουαρντ.
Αυτό, βέβαια, δεν συμβαίνει για πρώτη στη δυτική κοινωνία και στο δυτικό κινηματογράφο. Ο «Κώδικας Da Vinci» δεν είναι η πρώτη ταινία που ξεσηκώνει συζητήσεις. Σχεδόν πρόσφατα συνέβη το ίδιο με την ταινία του Μάρτιν Σκορτσέζε, «Ο Τελευταίος Πειρασμός»!
Οι δυο συγκεκριμένες ταινίες, και δεν είναι μόνον αυτές, βέβαια, έχουν δυο κοινά χαρακτηριστικά. Μιλούν για τη ζωή του Χριστού και προέρχονται, και οι δυο, από τη Λογοτεχνία. Η πρώτη είναι μεταφορά του ομότιτλου ιστορικο- θρησκευτικού μυθιστορήματος, ας το πούμε έτσι, του Νταν Μπράουν και η δεύτερη του δικού μας Νίκου Καζαντζάκη. Η μεν πρώτη αντιμετωπίζει το θέμα σκανδαλοθηρικά και εμπορικά, η δε δεύτερη, πιο πιστή στο συγγραφέα, με αρκετή φιλοσοφική, μεταφυσική βέβαια, διάθεση!
Εμείς εδώ δεν θα ασχοληθούμε με το περιεχόμενο των συγκεκριμένων ή άλλων ταινιών, χωρίς αυτό να σημαίνει πως θα αποφύγουμε τα σχόλια, όπου κρίνουμε ότι αυτά είναι απαραίτητα. Θέμα μας είναι η μεταφορά της Λογοτεχνίας στον Κινηματογράφο. Και εκεί θα ρίξουμε το βάρος μας.
ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΚΑΙ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ
Κοινό χαρακτηριστικό της Λογοτεχνίας και του Κινηματογράφου είναι η αφήγηση. Αυτή η… συγγένεια στάθηκε η αφορμή να ανταμώσουν οι δυο αυτοί «τρόποι έκφρασης» και επικοινωνίας. Για να είμαστε αντικειμενικοί, αυτή η ιστορική συνάντηση, έγινε σχεδόν βίαια, από τον κατά κάποιες χιλιάδες χρόνια νεότερο, τον κινηματογράφο! Αυτός ήταν που προσέτρεξε στην πολύ παλιότερη Λογοτεχνία και ζήτησε, ή μάλλον άρπαξε, τη… συνδρομή της.
Στα πρώτα του βήματα ο κινηματογράφος, όπως ήταν φυσικό, ήταν απασχολημένος με τη διαμόρφωση της γλώσσας του. Αναζητούσε, δηλαδή, και διαμόρφωνε τη δική του Αλφαβήτα. Δεν ήθελε ή δεν μπορούσε να ασχοληθεί και να γράψει τις δικές του ιστορίες. Ένοιωθε πιο σίγουρος διηγούμενους γνωστές στους θεατές του «υποθέσεις». Αυτό, βέβαια, δεν ήταν κανόνας. Κανόνας, πάντως, ήταν -και είναι- πως ο κινηματογράφος, για πολλά-πολλά χρόνια εκφραζόταν, και εκφράζεται ακόμα και σήμερα, με την ίδια μέθοδο, που εκφραζόταν και εκφράζεται η Λογοτεχνία. Με την αφήγηση…
Αυτή η ταύτιση του κινηματογράφου με τη φόρμα της Λογοτεχνίας, την αφήγηση, δεν άργησε να μεταφερθεί (συμβεί) και στο περιεχόμενό του. Οι κινηματογραφιστές από πολύ νωρίς, μόλις το 1900 κιόλας, έπεσαν πάνω στη Βίβλο και άντλησαν από αυτή τα θέματά τους. Ο λόγος που τους ανάγκασε να κάνουν αυτή την επιδρομή είναι προφανής. Οι θεατές έπρεπε να μη βασανίζονται για να καταλάβουν τι συνέβαινε στην οθόνη. Μη ξεχνάμε πως ήταν απαίδευτοι, και ο κινηματογράφος βουβός και με λίγες εκφραστικές δυνατότητες…
Η Βίβλος έχει σπάσει κάθε ρεκόρ. Είναι το βιβλίο που έχει μεταφερθεί στον κινηματογράφο άπειρες φορές. Περισσότερες από κάθε άλλο βιβλίο. Πότε ολόκληρη και πότε μέρος της! Η ιστορία του Χριστού, η χριστιανική φιλολογία γενικά, έχει γυριστεί κατά κόρο. Οι κινηματογραφιστές είχαν έτοιμο «δραματικό» υλικό, γνωστό στον καθένα, τουλάχιστον στις χριστιανικές χώρες, και έπεσαν επάνω του. Δεν άφησαν σημείο της που να μην το μετέφεραν, μία και περισσότερες φορές, στη μεγάλη και αργότερα στη μικρή οθόνη.
Αξιοσημείωτο είναι, πως ταινίες με χριστιανικό θρησκευτικό περιεχόμενο, έχουν παιχτεί, και μάλιστα με επιτυχία, και σε χώρες αλλόθρησκες! «Τα πάθη του Χριστού», του Μελ Γκίμπσον, για παράδειγμα, «έσπασαν ταμεία» στη διπλανή Τουρκία!
ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ
Η πρώτη ταινία που αναφέρεται στα «Πάθη του Χριστού», γυρίστηκε, από οπερατέρ των αδελφών Λουμιέρ, το 1900. Φυσικά δεν ήταν «κανονική» ταινία, όπως αυτές που γνωρίζουμε σήμερα! Επρόκειτο για την κινηματογραφική καταγραφή μιας θρησκευτικής μεσαιωνικής (ανα)παράστασης. Η ταινία διαρκούσε μόλις 15 λεπτά. Και με δυσκολία ξεχώριζαν οι ερασιτέχνες ηθοποιοί από τα «θεατρικά» ντεκόρ! Η αξία τής συγκεκριμένης ταινίας βρίσκεται στο γεγονός, πως είναι η πρώτη φορά που ο κινηματογράφος αφηγείται μια ιστορία με αρχή, μέση και τέλος.
Τη μεγάλη επιτυχία των Παθών του Χριστού ζήλεψε ένας διευθυντής μουσείου κέρινων ομοιωμάτων στη Νέα Υόρκη. Έπιασε μια κινηματογραφική μηχανή και γύρισε, στην ταράτσα ενός ξενοδοχείου όπου έστησε το σκηνικό τού Γολγοθά, τη δική του εκδοχή για τα «πάθη»! Η επιτυχία και αυτής της ταινίας ήταν τέτοια, που διάφοροι ιεροκήρυκες την κουβαλούσαν μαζί τους και έκαναν… οπτικοαουστικό κήρυγμα!
Τους δυο… πρωτοπόρους του είδους ακολουθεί ο Ζίγμουντ Λούμπιν, ο οποίος το 1911 γύρισε τα δικά του «Πάθη του Χριστού». Στούντιο: μία αυλή! Η ταινία αυτή είχε ένα ελάττωμα από το οποίο υπέφεραν, και υποφέρουν ακόμα και σήμερα, πολλές ταινίες. Ο φακός συνέλαβε και τους θεατές των γυρισμάτων! Με αποτέλεσμα ο θεατής της αίθουσας μαζί με το Χριστό να βλέπει και τους γείτονες του κινηματογραφιστή! (Υπάρχει ελληνική ταινία φουστανέλας στην οποία εμφανίζεται στο απέναντι βουνό ένα λεωφορείο που αγκομαχάει στην ανηφόρα).
Τα πρώτα αυτά… πρωτόγονα, θρησκευτικά, Λογοτεχνικά, βήματα του κινηματογράφου, όπως ήταν φυσικό, τα διαδέχτηκαν άλλες σοβαρότερες προσπάθειες. Προσπάθειες που είχαν να κάνουν τόσο με τη φόρμα όσο και με το περιεχόμενο. Έτσι είχαμε ταινίες εντυπωσιακές αλλά και ταινίες ερμηνευτικές. Ταινίες θεαματικές και ταινίες αναζήτησης. Ακόμα και μαρξιστές κινηματογραφιστές ένοιωσαν την ανάγκη να γυρίσουν ταινίες, που με τον άλφα ή βήτα τρόπο, αναφέρονταν στη ζωή του Χριστού, στην χριστιανοσύνη γενικότερα. Ιδιαίτερη μνεία πρέπει να κάνουμε στο αριστούργημα του Πιέρ Πάολο Παζολίνι, «Το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο», που γύρισε το 1964. Ταινία σταθμός για τον παγκόσμιο κινηματογράφο.
Φυσικά η προσέγγιση του Παζολίνι, ήταν ξεχωριστή από κάθε άλλη προγενέστερη, και μεταγενέστερη δυστυχώς, προσέγγιση. Ο μαρξιστής Ιταλός δημιουργός είδε την ουσία του Χριστού και όχι το σχήμα! Ο ίδιος έλεγε πως η θρησκεία «αποτελεί κληροδότημα της αστικής τάξης». Στην ταινία του λαός και θρησκεία δεν ήταν μια ενότητα.
Μια ακόμα μεταφορά που αξίζει μνείας είναι η ταινία του Τζορτζ Στίβενς, «Η Ωραιότερη Ιστορία του Κόσμου» (1965). Αλλά, γιατί όχι, και η πολύ γνωστή ροκ όπερα του Νόρμαν Τζούισον «Ιησούς Χριστός υπέρλαμπρο άστρο» («Jesus Christ superstar»”). Σημειώνουμε πως η λογοκρισία της δικτατορίας, μετά από μια εβδομάδα προβολής της ταινίας στις αθηναϊκές αίθουσες, την απαγόρευσε! Στη Θεσσαλονίκη η ταινία, μετά τις αντιδράσεις των γνωστών φανατικών, παίχτηκε μόνον μια ημέρα! Αξίζει να σημειώσουμε τη «βλάσφημη» κωμωδία των Μόντι Πάιθονς, «Ένας Προφήτης, Μα Τι Προφήτης» (1977), την αλληγορική ταινία των Αδελφών Ταβιάνι, «Ο Χριστός Σταμάτησε στο Έμπολη». Και την πολύ καλή ταξική ταινία του Λουί Μπουνιουέλ, Ναζαρέν.
Θυμίζουμε πως η Βίβλος και η θρησκευτική Λογοτεχνία γενικότερα μεταφέρθηκαν στον κινηματογράφο είτε σαν αυτοτελείς ταινίες, είτε σαν ταινίες σειράς, είτε σαν σίριαλ στην τηλεόραση! Εξέχουσα θέση στην κινηματογραφική θρησκευτική βιομηχανία κρατάει και η ταινία ο «Ιησούς από τη Ναζαρέτ», του Φράνκο Τζεφιρέλι ο οποία έγινε αποδεκτή από την επίσημη εκκλησία! Αυτή η παραγωγή, μια μίνι σειρά έξι επικών επεισοδίων, προβάλλεται κάθε χρόνο από την ιταλική τηλεόραση!
Κλείνουμε αυτό το κεφάλαιο με την παρατήρηση: Ο «Κώδικας Ντα Βίντσι», η τελευταία ταινία του είδους, δεν είναι μια ακόμα ταινία με θρησκευτικό περιεχόμενο. Είναι μια προσπάθεια ανανέωσης του είδους! Είναι μια προσπάθεια εξανθρωπισμού του Χριστού και της θρησκείας. Μια προσπάθεια δημιουργίας νέας θρησκευτικής συνείδησης. Μιας συνείδησης απαλλαγμένης από το μεγάλο και ακραίο μεταφυσικό φορτίο. Μιας θρησκευτικής συνείδησης ελαφρότερης. Πιο εύπεπτης!
ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ ΚΑΙ ΑΛΛΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΑ ΡΕΥΜΑΤΑ
Ο κινηματογράφος και η λογοτεχνία, ως γνωστόν, ακούμπησαν επάνω στην ανάγκη του ανθρώπου να ακούει, να διαβάζει ή να βλέπει ιστορίες. Ιστορίες μέσα στις οποίες εντάσσει τον εαυτό του. Ιστορίες μέσα στις οποίες υπάρχουν ήρωες με τους οποίους ο θεατής, ο αναγνώστης, ο άνθρωπος γενικά, ταυτίζεται.
Τέτοιους ήρωες δεν συναντάμε μόνο στη Βίβλο, στη θρησκευτική μυθολογία και στη θρησκευτική Λογοτεχνία. Τους συναντάμε σε όλα τα είδη της Λογοτεχνίας.
Ο κινηματογράφος, φυσικά, δεν θα άφηνε ποτέ να πάει χαμένος όλος αυτός ο πλούτος ιστοριών και ηρώων! Δανείστηκε ιστορίες και ήρωες από την ιστορική, την ερωτική, την αστυνομική, την διαστημική Λογοτεχνία… Αν κάποιος προσπαθούσε να μελετήσει και να καταγράψει σοβαρά αυτή την επαφή, από τον όγκο της εργασίας θα έχανε την υπομονή του! Είναι χιλιάδες οι ταινίες που στηρίζονται στη Λογοτεχνία!
Φέρτε στο μυαλό σας μόνο το πλήθος των ταινιών που σχετίζονται με την ιστορία και τη μυθολογία. Πόσοι Τρωικοί πόλεμοι, πόσοι Αχιλείς, πόσοι Οδυσσείς, πόσοι Πάριδες και πόσες Ωραίες Ελένες έχουν γυριστεί! Αλλά και πόσοι Ηρακλείς, Μασίστες, Κλεοπάτρες…
Μετά τη Βίβλο, λοιπόν, και τη θρησκευτική φιλολογία, η ιστορία και η μυθολογία ήταν οι επόμενες μεγάλες πηγές, από τις οποίες προμηθεύονταν και προμηθεύεται ακόμα, τα θέματα του ο κινηματογράφος.
ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ
«Ιστορικές ταινίες» δεν λέμε τις ταινίες που άφησαν ιστορία, αλλά τις ταινίες που «η δράση εξελίσσεται στο παρελθόν», το οποίο βέβαια «έχει ανασυσταθεί»! Η «ιστορική ταινία» δεν είναι είδος κινηματογραφικής γραφής. Η ιστορική ταινία περικλείει πολλά είδη κινηματογράφου. Γούεστερν, πολεμικά, κλπ.
Η πρώτη ιστορική ταινία που καταγράφηκε στον κινηματογράφο είναι η «Εκτέλεση της Μαρίας Στιούαρτ», του Άλφερντ Κλαρκ, που γυρίστηκε το 1895! Λίγα χρόνια αργότερα οι αδελφοί Λουμιέρ γύρισαν μια κινηματογραφική σειρά με τον γενικό τίτλο «Ιστορικές Απόψεις». Ακολούθησαν οι Ιταλοί με τα δικά τους ιστορικά αφηγήματα! Μεγάλο επίτευγμα της εποχής, 1914, ήταν η ταινία «Καμπίρια». Μια αναφορά στην καταστροφή της Καρχηδόνας από τους Ρωμαίους!
Τη σκυτάλη πήραν οι Αμερικάνοι. «Η Γέννηση Ενός Έθνους», 1915, και η «Μισαλλοδοξία», 1916, του Ντέιβιντ Γκρίφιθ, είναι δυο ιστορικές ταινίες σταθμός. Στη συνέχεια έχουμε τις «Δέκα Εντολές», 1923,1956, του Σεσίλ Ντε Μιλ. Και πιο αργότερα το «Μπεν Χουρ», 1959, τον «Αιγύπτιο», 1954, την «Κλεοπάτρα», 1963 και την «Πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας» το 1964.
Στο μεταξύ πριν, κατά τη διάρκεια και αργότερα, είδαμε ιστορικές ταινίες, ταινίες δηλαδή που υπήρχαν σε βιβλία ιστορικά, μυθολογικά, κ.λ.π. Αναφέρουμε μερικές: «Ο Οκτώβρης», «Ο Λένιν», «η Μασσαλιώτιδα», «Αβραάμ Λίνκολ», «Αλέξανδρος Νέφσκι»… Ταινίες για τη Γαλλική και τη Ρώσικη επανάσταση. Ιστορικές μονογραφίες, για τον Ναπολέοντα, την Ιωσηφίνα, τον Ιβάν τον Τρομερό. Είδαμε ταινίες που στηρίζονταν σε γραπτά του Τολστόι, του Ντοστογιέφσκι, του Πάστερνακ. Ταινίες του Κόπολα, τον «Λόρενς της Αραβίας», τον «Ντ΄ Αρτανιάν», τον «Ερρίκο τον Η΄»…
Πολλές από αυτές τις ταινίες είχαν μια σοβαρή προσέγγιση της ιστορίας ή των προσώπων με τα οποία καταπιάνονταν και πολλές άλλες, οι περισσότερες, μια καθαρά εμπορική αντιμετώπιση. Πάντως, ο κινηματογράφος έχει καταγράψει στο σελιλόιντ σχεδόν το μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας της ανθρωπότητας! Μόνο που κανένας δεν μπορεί να ισχυρισθεί πως μπορείς να μάθεις ιστορία μέσα από τον κινηματογράφο. Η ιστορία, συνολικά, μάλλον έχει παραποιηθεί από τον κινηματογράφο. Και σε πάρα πολλές περιπτώσεις μάλλον έχει γελοιοποιηθεί!
ΜΕΓΑΛΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΑ ΕΡΓΑ
Δεν μπορούμε, ωστόσο, να παραβλέψουμε πως κορυφές της παγκόσμιας Λογοτεχνίας, Όμηρος, Σαίξπηρ Τολστόι, Ζολά, Ουγκό, Στάινπεκ, Καμύ, Κάφκα,.. έκαναν μια θαυμάσια γνωριμία με το «πλατύ κοινό», μέσα από το κινηματογράφο!
«Άννα Καρένινα», «Πόλεμος και Ειρήνη», «Νανά», «Οι Άθλιοι», «Τα Σταφύλια της Οργής», «Ο Γέρος και η Θάλασσα», και δεκάδες, εκατοντάδες άλλοι τίτλοι και συγγραφείς, πέρασαν από τη Λογοτεχνία στον Κινηματογράφο. Φυσικά αυτή η συνάντηση δεν είχε πάντα ευτυχή αποτελέσματα.
Από την πρώτη σοβαρή απόπειρα, 1922 Σουηδία, «Η μαγεία Διαμέσου των Αιώνων», μέχρι τον πρόσφατο «Τρούμαν Καπότε», χιλιάδες λογοτεχνικές σελίδες μετατράπηκαν σε κινηματογραφικές εικόνες. Τελικά, με όλες τις υπερβολές, τις ελλείψεις, τις σκοπιμότητες, τις ατέλειες, όλη αυτή η προσπάθεια προστίθεται στον πολιτισμό της ανθρωπότητας.
Ξεχωριστό κεφάλαιο πρέπει να αποτελέσει το θεατρικό έργο και ο κινηματογράφος. Και το θεατρικό έργο διαθέτει Λογοτεχνικά χαρακτηριστικά. Τα οποία από νωρίς τράβηξαν την προσοχή του κινηματογράφου.
ΚΑΤΑΣΚΟΠΕΙΑ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΦΑΝΤΑΣΙΑ
Μεγάλο μερίδιο στον κινηματογράφο κατέχουν οι ταινίες κατασκοπίας και οι ταινίας επιστημονικής φαντασίας, που στηρίζονται στις αντίστοιχες Λογοτεχνίες. «Ο Πόλεμος Των Άστρων», ο «Τζαίημς Μποντ», η «Μάτα Χάρη», Οι «Στενές Επαφές Τρίτου Τύπου», κ.ά.
Η Λογοτεχνία είναι «μια ακολουθία λέξεων», ο κινηματογράφος «μια ακολουθία εικόνων». Όπως είναι γνωστό ιστορικά προηγούνται οι εικόνες από τις λέξεις! Ο άνθρωπος πρώτα «σχεδίασε», «ζωγράφισε» και ύστερα μίλησε! Σήμερα, βέβαια, οι άνθρωποι επικοινωνούν περισσότερο με τις λέξεις παρά με τις εικόνες. Έστω και αν η εποχή μας χαρακτηρίζεται εποχή των εικόνων. Ωστόσο και οι δυο αυτές τέχνες διατήρησαν κοινά αφηγηματικά στοιχεία. Τη δράση, τους χαρακτήρες, τους διαλόγους…
ΚΛΑΣΙΚΑ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΑ
Αιώνιο είναι το ερώτημα, μπορεί ο κινηματογράφος να μεταφέρει πιστά (αυτούσιο) ένα Λογοτεχνικό έργο; Οι περισσότεροι λένε όχι! Εκτός, απαντούν κάποιοι άλλοι, αν πρόκειται για τη Λογοτεχνία των «κλασικών εικονογραφημένων». Μέθοδο που τα τελευταία χρόνια γνωρίζει μεγάλη άνθιση στην οθόνη!
Είναι δύσκολο Λογοτεχνήματα όπως, «Ο Θάνατος στη Βενετία», Τα»ο Πορτραίτο μιας Κυρίας», «Λολίτα», «Λεωφορείο ο Πόθος», «Τα Μαύρα Φεγγάρια του Έρωτα», «Η Λάμψη», «Το Όνομα του Ρόδου», «Όσα παίρνει ο Άνεμος», «Ο Καβγατζής», «Η Δασκάλα του Πιάνου», «Εκλεκτικές Συγγένειες», «Το Γεράκι της Μάλτας», «Ζιλ και Τζιμ», «Επικίνδυνες Σχέσεις», «Το Ταμπούρλο», «Γερτρούδη», «Ιστορίες Καθημερινής Τρέλας», «Το Πένθος Ταιριάζει στην Ηλέκτρα»,… και πλήθος άλλων μικρότερων ή μεγαλύτερων λογοτεχνικών έργων να ευτυχίσουν στη μεταφορά τους στον κινηματογράφο. Αυτό όμως, δεν ισχύει όταν πρόκειται για τα «κλασικά εικονογραφημένα», τα καρτούν, κλπ. Εκεί, τις περισσότερες φορές, ο κινηματογράφος είναι προσθετικός.
ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ ΚΑΙ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
Και δυο λόγια για την ελληνική πραγματικότητα. Στην πατρίδα μας, όπως και στις χώρες του εξωτερικού, ο κινηματογράφος προσέτρεξε στην Λογοτεχνία από ανάγκη! Από τα πρώτα του βήματα μέχρι τις μέρες μας όλο και κάποιο Λογοτεχνικό έργο ή κάποιος συγγραφέας θα περάσει από το βιβλίο στον κινηματογράφο. Και εδώ, όπως και στο εξωτερικό, έγιναν οι ίδιες υπερβολές, οι ίδιες παραλείψεις, οι ίδιες θετικές και αρνητικές απόπειρες.
Πάντως, πέρα από τις όποιες αντιρρήσεις, και εδώ πολλοί θεατές πρωτοαντίκρισαν Λογοτεχνία, μέσα από τον κινηματογράφο! Παπαδιαμάντης, Σολωμός, Παλαμάς, Ρούσος, Περσιάδης, Ρίτσος, Βάρναλης, Τσίρκας, Μαβίλης,.. πέρασαν από το βιβλίο στο πανί! Αλλά και αρχαίοι τραγωδοί και κωμωδιογράφοι!
Εν κατακλείδι: το κεφάλαιο Κινηματογράφος και Λογοτεχνία, που ξεκίνησε το 1900, δεν έκλεισε και μάλλον δεν θα κλείσει ποτέ!
koino.wordpress.com