Μικρό αφιέρωμα στο φεστιβάλ της Επιδαύρου

Εάν (ένθετο του 24grammata.com)

Απόστολος Θηβαίος

ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΤΟΥ ΤΣΑΡΟΥΧΗ. ΔΕΚΤΙΚΟ, ΑΠΟΛΥΤΟ, ΕΥΡΥΤΑΤΟ

Η επιρροή του Κόντογλου στο έργο του είναι σημαντική, διαφαίνεται στα σκίτσα, στα έργα, στο λιτό ρυθμό, στη χρωματική επιλογή της ώχρας, ως καίριας απόχρωσης της βυζαντινής τεχνικής του χρωστήρα. Φαίνεται ακόμα στη θεματική, στο ύφος των μορφών, στη συναισθηματική τους ένταση. Κόντογλου, Θεόφιλος, μορφές που ύμνησαν το λαϊκό, το ανέδειξαν, το εννόησαν και είδαν σε αυτό την εντόπια ποιότητα,εκείνη που διαχωρίζει το «ελληνικό» από το δυτικό, το φράγκικο. Ο Τσαρούχης μυήθηκε σε τούτη τη λογική, εμπέδωσε την ευαισθησία της, την ενσωμάτωσε στις πρακτικές του, στις σκηνογραφίες, στα σχέδια, στο χρώμα υιοθέτησε ετούτα τα στοιχεία. Στοιχεία της ελληνικής υπαίθρου, οικεία, με ανταπόκριση στην ελληνική γη, στο φως και την απλότητά της. Ετούτα είναι τα στοιχεία που ανιχνεύονται στο έργο του Τσαρούχη. Δεν πρόκειται για έναν καλλιτέχνη απομονωμένο, οπαδό της τάδε ή της δείνα σχολής και τεχνοτροπίας. Ο ζωγράφος μελετά, κρίνει, ενσωματώνει για να παρουσιάσει μια πρακτική, γήινη έκφραση του ελληνικού, μες στην οποία επιζούν όλες οι περίοδοι, με τις κεντρικές ευαισθησίες τους, τις αυστηρές γεωμετρίες ή πάλι την απαράμιλλη πλαστικότητα, την υπό δέσμευση στιγμιαία αποτύπωση ενός βλέμματος, μιας κίνησης. Έτσι μπορούμε να πούμε πως ο Τσαρούχης συνέβαλε αποφασιστικά στην αναμόρφωση των καλλιτεχνικών μέσων, ενώ παράλληλα οι προτάσεις του έσμιξαν το λαϊκό με το ακαδημαϊκό, κατέστησαν το δεύτερο λιγότερο ελιτίστικο, αντέστρεψαν την προοπτική του κοινού, το οποίο από την εποχή του και έπειτα θα εκτιμήσει το σύγχρονο, ως φορέα μιας πλούσιας παράδοσης, ως κιβωτό.
Η συνεισφορά του Τσαρούχη στο αρχαίο, τραγικό θέατρο ήταν εξίσου σημαντική. Ο ίδιος, με σαφή την πρόθεσή του να θέσει εμπρός στο κοινό ένα επίκαιρο και ζωντανό θέατρο, με τις σημάνσεις του τις διαχρονικές να τηρούν και να αναδεικνύουν την οικουμενικότητά τους, έδωσε όψη στο θέατρο, δηλώνοντας πίστη στην ποιοτική πρωτοπορία, για την οποία τόση ροπή παρουσίασε. Σεβόμενος τη λιτότητα των μέσων, τη σκηνική απλότητα, η οποία δεν επικαλύπτει το λόγο και το μύθο αλλά συνεισφέρει στην εξοικείωση του κοινού με το υποδυόμενο γεγονός, ο Τσαρούχης αναμόρφωσε ουσιαστικά τη μορφή του αρχαίου θεάτρου, η οποία ήταν απαρχαιωμένη, ασφκυκτική και ξένη προς το σύγχρονο άνθρωπο. Προς εξυπηρέτηση ετούτου του σκοπού τα κοστούμια, αλλά και οι σκηνογραφίες του διατήρησαν ένα επίγειο χαρακτήρα, μια χρωματική ομαλότητα, η οποία προσέδιδε στις μορφές τη σεβαστή όψη των βυζαντινών μορφών, αλλά και την τραχύτητα των μορφών, όπως διασώζονται, όχι ως όψεις, μα ως ευαισθησίες και συναίσθημα. Ετούτη ήταν η πρόθεση του Τσαρούχη και την ακολούθησε, την πραγμάτωσε στο μέγιστο βαθμό, ακολουθώντας μια ξεκάθαρη ελληνική «γεωμετρία» σε όλα τα επίπεδα. Ακόμα και στο λόγο, κινήθηκε μεταφραστικά σε μια πιο επικαιροποιημένη γλώσσα, τολμηρή ίσως, μα ικανή να φτάσει στο κοινό, να εμπεδωθεί από εκείνο. Μεταφραστικά ο Τσαρούχης ανέδειξε τη λαϊκή γλώσσα, εμπιστεύτηκε τον πλούτο και τις ευαισθησίες της, ίσως αισθανόμενος την αέναη σύνδεση ανάμεσα στο τελματωμένο παρελθόν της και την αναγκαία, όσο και απρόσμενη παρουσία της μες στην τέχνη, μες στην ελληνικότητα της τέχνης, ως σκοπό, ως περιεχόμενο και απόσταγμα.
Ο ίδιος ο Τσαρούχης έχει σαφώς καταδικάσει την ελληνική δεκτικότητα απέναντι στο δυτικό στοιχείο. Έχει όμως παράλληλα αποδεχτεί και τον ανανεωτικό χαρακτήρα του, τη συνεισφορά του δηλαδή σε μια πιο μοντέρνα και σύγχρονη θεώρηση του ελληνικού, τραγικού στοιχείου. Είναι τα εσωτερικά στοιχεία του έργου, τα οποία σύμφωνα με τον Τσαρούχη πρέπει να διατηρηθούν, πρέπει να αναδειχτούν, να αποτελέσουν πυρήνα της κάθε απόπειρας. Ο ζωγράφος πιστεύει στο μοντέρνο, δείχνει εμπιστοσύνη απέναντι σε εκείνο που «πρόκειται να έρθει.» Δεν ασπάζεται το αρχαιοπρεπές, δεν προσηλώνεται σε αναχρονισμούς. Μα παραδέχεται πως μόνο μες στα όρια του ελληνικού μπορεί να υπάρχει μια σαφής και αποτελεσματική θεώρησή της τέχνης της ίδιας. Για αυτό και οι σκηνογραφίες του είναι λιτές, απλές, όπως προείπαμε, γήινες, σύμφωνες με το φως και την ελληνική γη. Τα χρώματα του χώματος, της γης, το στάχυ, η πέτρα, έχουν αποχρώσεις και εντάσεις, οι οποίες μεταλαμπαδεύονται στις σκηνικές παρουσίες, στις ασκήσεις τους. Τα υλικά του δεν έχουν όγκο, δεν έχουν υπόσταση μεγαλύτερη, βαρύτερη από την ίδια τη μορφή. Και είναι τούτο το στοιχείο, μέρος ενός κώδικα που πιστεύει στην εγκυρότητα και την επάρκεια του λόγου, όπως εκφέρεται μες στα ανθρώπινα όρια. Ετούτο σέβεται ο Τσαρούχης. Το ανθρώπινο όριο, που είναι την ίδια ώρα ελληνικό όριο, σαφές, όριο, το οποίο χωρεί και αντέχει το αρχαίο, το βυζαντινό, το επίκαιρο μα και το λαϊκό, εκείνο που στέκει στο φόντο της ανθρώπινης μορφής και την υποστηρίζει, είναι το ύφος που ενδιέφερε πάντα τον Τσαρούχη. Και σε αυτό το γεγονός  αναφέρεται ο ίδιος όταν σε συνεντεύξεις του διατύπωνε την ανάγκη για μια ουσιώδη μόρφωση του κοινού, τέτοια ώστε να μπορεί να εκτιμηθεί σε κάθε περίπτωση το γνήσιο, το αυθεντικά ελληνικό, εκείνο που παρά τις προσθήκες της Δύσης, δεν απώλεσε ποτέ τα λαμπρά αισθητικά και ψυχογραφικά ευρήματά του σε όλο το εύρος και σε όλες τις ακμές του.