«Οι Αριθμοί και άλλες μαθηματικές ψηφίδες στο έργο του Οδυσσέα Ελύτη»

24grammata.com/ Ελύτης

γράφει ο  Θεόδωρος Α. Νημάς,  διδ. φιλολογίας

«Οι Αριθμοί και άλλες μαθηματικές ψηφίδες στο έργο του Οδυσσέα Ελύτη» τιτλοφορείται το βιβλίο του  Θανάση Τριανταφύλλου (Θεσσαλονίκη, Επίκεντρο, 2012, σσ. 343. Σχ. 17Χ24).

Θανάσης Τριανταφύλλου

Συνηθίζουμε, όταν αναφερόμαστε στην ελληνική σκέψη, να εννοούμε τα αριστουργήματα της λογοτεχνίας και της τέχνης, τα οποία χαρακτηρίζονται από ομορφιά, αλήθεια, ελευθερία και ανθρωπισμό.  Όμως οι Έλληνες με την ακόρεστη επιθυμία τους να γνωρίσουν το αληθινό νόημα των πάντων στο σύμπαν και να παρουσιάσουν μιαν ορθολογική εξήγησή τους, οδηγήθηκαν αναπόφευκτα στις φυσικές επιστήμες, στα Μαθηματικά και γενικά στην ακριβή επιχει­ρηματολογία ή λογική.

Αυτή η αυστηρή πλευρά της ελληνικής σκέψης βρήκε ίσως την πληρέστερη  έκφρασή της στον Αριστοτέλη, ο οποίος θεωρούσε ότι υπάρχει σχέση μεταξύ Μαθηματικών και Αισθητικής. Όπως είπε, δεν θα μπορούσε να δια­­­νοηθεί τίποτε πιο όμορφο από τα αντικείμενα των Μαθηματικών. Αλλά και ο Πλάτων γοητευόταν από τη Γεωμετρία και από τα θαύματα των αρι­θμών. Άλλωστε σ’ αυτόν ανήκει η ιδέα της μαθηματικής περιγραφής και ερμηνείας των  φυσικών οντοτήτων και διαδικασιών.

Διαβάζοντας κανείς τα κείμενα (ποιητικά και δοκιμιακά) του μεγάλου μας ποιητή Οδυσσέα Ελύτη διαπιστώνει μια βαθύτερη σχέση της σκέψης του τόσο με τα Μαθηματικά όσο και την φιλοσοφία των αρχαίων Ελλήνων. Μέσα στο έργο του κοσμολογεί, ξεκινά από τον προσωπικό του μικρόκοσμο και απλώνεται στον μακρόκοσμο του σύμπαντος. Δημιουργεί ένα ποιητικό σύμπαν παράλληλο προς το φυσικό. Όπως οι μαθηματικοί προσπαθούν να ερμηνεύσουν τον κόσμο με καθαρή σκέψη, έτσι και ο Ελύτης επιχειρεί να δώσει με την ποίησή του καθαρά νοήματα.

Όπως συμβαίνει με τα ποιητικά έργα των μεγάλων δημιουργών, έτσι και το έργο του Ελύτη, ιδίως μετά την απονομή σ’ αυτόν του βραβείου Νόμπελ λογοτεχνίας το 1979, αποτελεί αντικείμενο πολλών και ποικίλων προσεγγίσεων και αναλύσεων, ανάλογα με τα ενδιαφέροντα, την οπτική, την ικανότητα αλλά και το θεωρητικό υπόβαθρο εκείνων που επιχειρούν ένα τέτοιο δύσκολο εγχείρημα. Άλλωστε η ποίηση του Ελύτη με την πολυσημαντότητά της και τον νέο κόσμο, που δημιούργησε σ’ αυτήν ο ποιητής με τις εμπειρίες του και την υψηλή ευαισθησία του, προσφέρεται για ποικίλες αναζητήσεις και ερμηνείες.

Μιαν άλλη προσέγγιση, μαθηματική θα λέγαμε, επιχείρησε και πραγματοποίησε ο Λαρισαίος μαθηματικός και πρώην σχολικός σύμβουλος Θανάσης Τριανταφύλλου, χωρίς βεβαίως να είναι ο πρώτος. Η μελέτη του, που τιτλοφορείται “Οι Αριθμοί και άλλες μαθηματικές ψηφίδες στο έργο του Οδυσσέα Ελύτη”, φαίνεται ότι έχει πλατωνικό προσανατολισμό. Μέσα από αυτή αναδεικνύεται ότι τα ποιήματα του Ελύτη, έτσι όπως δομούνται και χρησιμοποιούν μαθηματικές εκφράσεις, παραπέμπουν στο πλατωνικό ιδεώδες.

Ο Θ. Τριανταφύλλου, συνδυάζοντας την εξαιρετική μαθηματική του κατάρτιση και πληρότητα με την βαθιά και  στέρεη φιλολογική του επάρκεια,  καθώς και την αισθητική ευαισθησία που τον διακρίνει, εξετάζει σε βάθος και εξονυχιστικά τα ποιήματα του Ελύτη, βρίσκοντας σ’ αυτά  κρυφές ή φανερές αριθμητικές και άλλες μαθηματικές σχέσεις, των οποίων τα κρυφά νοήματα επιχειρεί να αποκρυπτογραφήσει.

Ένας μαθηματικός με τα εφόδια του Θ. Τριανταφύλλου μπορεί πιο εύκολα από έναν φιλόλογο να προσεγγίσει ένα λογοτεχνικό έργο όπως αυτό του Ελύτη. Η ιδιαιτερότητα της γλώσσας των Μαθηματικών που κατέχει καλύτερα, του δίνει τη δυνατότητα για μια ανετότερη πρόσβαση σ’ αυτό, ιδιαίτερα στα σημεία που υπάρχουν αντιστοιχίες ανάμεσα στην ποιητική και μαθηματική σύλληψη και εκφορά του κόσμου. Επομένως ένας μαθηματικός συμβάλλει τόσο στον εμπλουτισμό της φιλολογικής κριτικής με άλλες οπτικές και ερμηνευτικές δυνατότητες όσο και στην κατάδειξη της αξίας των μαθηματικών συλλήψεων.

Ο Θ. Τριανταφύλλου με την εν λόγω μελέτη του, ερευνά όλο το έργο του Οδ. Ελύτη, ποιητικό και πεζό, με άνεση και σιγουριά, χωρίς να προβαίνει σε  λογοτεχνική ανάλυση και κριτική. Εντοπίζει σ’ αυτό τις μαθηματικές «ψηφίδες», όπως τις ονομάζει ο ίδιος, ήτοι αριθμούς, γεωμετρικές έννοιες και ιδέες, αριστοτεχνικά δεμένες με τον άλλο πλούτο των λέξεων και των ιδεών του ποιητή, οι οποίες αποτελούν βασικό συστατικό της  δομής των συλλογών και των ποιημάτων και καθορίζουν τη μορφή του στίχου αλλά και το ποι­ητικό νόημα. Προβαίνει ακόμα σε εύστοχες παρατηρήσεις και  παρεκβάσεις, όπου χρειάζεται να αναλύσει μαθηματικά θέματα και έννοιες.

Επισημαίνεται (σ. 35) ότι στην ποίηση του Οδ. Ελύτη, ορισμένοι αριθμοί “χρησιμοποιούνται” με κάποια ιδιαίτερη προτίμηση και παραθέτει σχετικό απόσπασμα στο οποίο ο ποιητής μιλά για “θαυματουργία των αριθμών” (σσ. 36-37).

Για όσους εκπαιδευτικούς η διαθεματική προσέγγιση της γνώσης εξακολουθεί να τους ενδιαφέρει, η μελέτη του Θ. Τριανταφύλλου μπορεί να αποτελέσει ένα πολύ επιτυχημένο παράδειγμα για τη σχέση νεοελληνικών λογοτεχνικών κειμένων και μαθηματικών. Δείχνει ακόμα ότι για τη φιλολογική προσέγγιση και ερμηνεία των κειμένων μπορούν να βοηθήσουν και οι άλλες επιστήμες, που τα βλέπουν με κάποιες άλλες οπτικές.

Η μελέτη αυτή έχει ιδιαίτερη αξία λόγω του πλήθους των πληροφοριών που περιέχει αλλά και επειδή διακρίνεται από επιτυχή αφήγηση και συνοδεύεται από σχετικά σχόλια.  Η όλη πραγμάτευση του θέματος φανερώνει αφενός την ευαισθησία του Συγγραφέα προς την ποίηση του Ελύτη, και αφετέρου την άριστη χρήση του λόγου.

Στην Εισαγωγή αναφέρει τις διάφορες χρήσεις και τη σημασία που είχαν οι αριθμοί στους αρχαίους πολιτισμούς, και κατόπιν εξετάζει ενδελεχώς όλα τα ποιήματα του Ελύτη. Επισημαίνει ιδιαιτέρως τις σταθερές αναφορές σε συγκεκριμένους αριθμούς, όπως το 3 και το 7, που οι ίδιοι ή τα πολλαπλάσιά τους εμφανίζονται στη δομή των ποιημάτων.

Ο Συγγραφέας δηλώνει από την αρχή ότι αγαπά εξαιρετικά την ποί­­­­η­ση και εξίσου πολύ –και περισσότερο– τα μα­θη­μα­τικά και πως εντρυ­φεί, παράλληλα, στα μονο­πάτια της ποίησης με διάθεση αγαπητική. Όσοι γνωρίζουν τον Θανάση Τριανταφύλλου, έχουν διαπιστώσει ότι αντιμετωπίζει τα μαθηματικά με επαγ­γελματική υπευ­θυνό­τητα, μαθηματικός είναι άλλωστε, και την ποίηση ως ένας εραστής της τέχνης. Σίγουρα, πάντως, αντιμετωπίζει και τα δύο με ευαισθησία και «εντιμότητα»! Αν και καταπιάστηκε με την μελέτη της ποιήσεως του Ελύτη με δέος και την είδε με το μάτι ενός επαγγε­λ­ματία μαθηματικού, εντούτοις δεν αισθάνθηκε καθόλου ως να τελεί ‘‘εν μερι­κή συγ­χύσει’’, ως ένας Υδραίος στρατηγός στη Λάρισα!

Ειδικότερα τώρα η μελέτη του Θανάση Τριανταφύλλου περιλαμβάνει:

Πρόλογο του καθηγητή του Παν/μίου Θεσσαλίας κ. Θεοδώρου Χρηστίδη (σσ. 11-14) και Ευχαριστίες του Συγγραφέα προς όσους τον συνέδραμαν στο εγχείρημά του (σσ. 15-16)

Στο Κεφ. 1 (σσ. 17-32), με τις ενότητες: 1) Η νομιμοποίηση του εγχειρήματος και κάποιες προεισαγωγικές διευκρινήσεις (σσ. 17-28), 2) Επαναφορά στο θέμα μας… (σσ. 29-32), ο Συγγραφέας εξηγείται με τον Αναγνώστη εκθέτοντας τους προβληματισμούς που είχε πριν  καταπιαστεί μ’ αυτό το δύσκολο εγχείρημα και τι ήταν τελικά εκείνο που τον ώθησε να προχωρήσει.

Το Κεφ. 2 (σσ. 33-70), αναφέρεται στους αριθμούς που συναντώνται σε κείμενα της παγκόσμιας γραμματείας, ποιητικά και άλλα (σσ. 33-39), καθώς και στην παρουσία αριθμών και αριθμητικών εννοιών σε φιλοσοφικά, θρησκευτικά, λογοτεχνικά κ.ά. κείμενα, διαφόρων εποχών (σσ. 40-59). Το τρία (3) και το επτά (7), αλλά και άλλοι αριθμοί, ήταν για τους αρχαίους ιεροί, ιδιαίτερα το επτά για τους Πυθαγόρειους. Ο Συγγραφέας παραθέτει, σε υποσημειώσεις, σχετικά αποσπάσματα αρχαίων σε δική του εξαιρετική μετάφραση, όπως το χωρίο από τα Θεολογούμενα της Αριθμητικής του Ιάμβλιχου: «Ο αριθμός επτά δεν έχει μητέρα [δεν γεννήθηκε από άλλον αριθμό] και είναι παρθένος. Αποτελεί το γινόμενο μόνον της μονάδας του και το εαυτού του [είναι δηλ. ένας πρώτος αριθμός]. Είναι το επτά που μας δίνει τον 28, ο οποίος είναι τέλειος αριθμός [τέλειος είναι ο αριθμός που το άθροισμα των γνήσιων διαιρετών του ισούται με τον αριθμό αυτό, αφού είναι: 1+2+4+7+14=28]. Οι κύκλοι της σελήνης αποτελούνται από 28 ημέρες και συμπληρώνονται κατά εβδομάδες…».

Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται στην παρουσία των αριθμών επτά, τρία και άλλων  στην Αποκάλυψη του Ιωάννη του Θεολόγου (σσ. 60-65). Γίνεται επίσης λόγος για την ύπαρξη ορισμένων αριθμών στην ποίηση του Δάντη (σσ. 66-70).

Στα Κεφ. 3 έως 7 (σσ. 71-273), τα οποία έχουν εισαγωγική ενότητα με τον τίτλο: «Οι αριθμοί και άλλες μαθηματικές ψηφίδες στην ποίηση του Οδυσσέα Ελύτη», εξετάζονται όλες οι ποιητικές συλλογές του Οδ. Ελύτη, με τη χρονολογική σειρά εκδόσεώς τους. Ειδικότερα γίνεται λόγος για την  παρουσία και τον ρόλο των  αριθμών 3, 4,5,7, 10 και ορισμένων από τα πολλαπλάσιά τους, καθώς και άλλων μαθηματικών ψηφίδων στην κάθε συλλογή και παρατίθενται στίχοι και αποσπάσματα που υπο­κρύπτουν μαθηματικές έννοιες – αναφορές. Για τους μη κατέχοντες τις προαπαιτούμενες μαθηματικές γνώσεις, ο Συγγραφέας παρέχει όσες επεξηγήσεις κρίνει απαραίτητες. Ειδικότερα: παραθέτει τα αντίστοιχα αποσπάσματα για την άμεση τεκμηρίωση όσων κάθε φορά αναφέρει, προβαίνει σε έναν ευρύτερο σχολιασμό όπου αυτός ενδείκνυται και δίνει επιπλέον άλλα αποσπάσματα ή αναφορές (και από άλλες πηγές) με στόχο την πληρέστερη κάλυψη του όλου θέματος.

Με τη διαδικασία αυτή συμβάλλει στη διαμόρφωση μιας πληρέστερης και καλύτερης άποψης για τη διασύνδεση της ποίησης του Ελύτη με τα μαθηματικά, σε διάφορες πτυχές τους, άλλοτε απλοϊκές και άλλοτε περισσότερο απαιτητικές. Πέρα από την ομορφιά της ποίησης του Ελύτη, ο Συγγραφέας μας βοηθά να δούμε και να απολαύσουμε αισθητικά  και την ομορφιά που κρύβουν τα μαθηματικά.

Αναλυτικά εξετάζονται σχολαστικά και ανιχνεύονται αριθμοί στις ποιητικές συλλογές: 1) Προσανατολισμοί (1940) [σσ. σσ. 75-92], 2) Ήλιος ο Πρώτος (1943) [σσ. 93-100], 3)  Άσμα ηρωικό και πέν­θιμο για τον χαμέ­νο ανθυπολοχαγό της Αλβα­νίας (1945) [σσ. 101-107], 4) Το Άξιον Εστί (1959) [σσ. 111-148], 5)  Έξι και μια τύψεις για τον ουρανό (1960) ) [σσ. 149-156], 6)  Το φωτόδενδρο και η δέκατη τέταρτη ομορφιά (1971) [σσ. 159-173], 7) Ο Ήλιος ο Ηλιάτορας (1971) [σσ. 174-178], 8)  Το Μονόγραμμα (1971) [σσ. 179-181], 9)  Τα ρω του Έρωτα (1972) [σσ. 182-195], 10)  Τα ετεροθαλή (1974) [σσ. 199-207], 11) Η Μαρία Νεφέλη (1978) [σσ. 209-232], 12)  Τρία ποιήματα με σημαία ευκαιρίας (1982) [σσ. 233-238], 13) Ημερολόγιο ενός αθέατου Απριλίου (1984) [σσ. 239-245], 14) Ο Μικρός Ναυτίλος (1985) [σσ. 249-255], 15) Τα ελεγεία της οξώπετρας (1991) [σσ. 257-261], 16)  Δυτικά της λύπης (1995) [σσ. 262-265], και 17) Εκ του πλησίον (1998) [σσ. 266-273].

Στο Κεφ. 8 (σσ. 275-314) ο Συγγραφέας εξετάζει τα δοκίμια που περιλαμβάνονται στους δύο τόμους 1) Τα Ανοιχτά Χαρτιά (σσ. 277-278) και 2) Εν Λευκώ [Τα μικρά έψιλον, Τα δημόσια και τα ιδιωτικά, Χρόνος δεσμώτης και χρόνος λυόμενος, Ιδιωτική οδός, Πρόσω ήρεμα, Ο κήπος με τις αυταπάτες, και Επιστροφή από την παρ’ ολίγον Ελλάδα] (σσ. 280-314).

Εδώ ο Συγγραφέας επιχειρεί μιαν παρόμοια αναζήτηση και καταγραφή των αποσπασμάτων εκείνων από τα πεζά κείμενα του Ελύτη, στα οποία υπάρχει φανερή ή συγκαλυμμένη παρουσία μαθηματικών εννοιών, απόψεων και διαδικασιών, όπως έκανε και με το ποιητικό του έργο.

Το Κεφ. 9 (σσ. 315-327) περιλαμβάνει μία ενότητα με τον τίτλο: «Η μοντελοποίηση και η εφαρμογή προτύπου για τη δημιουργία ποιή­ματος (μελέτη περίπτωσης)». Στην αρχή διασαφηνίζεται ότι «με τον όρο μοντέλο ή πρότυπο εννοούμε ένα σύνολο κανόνων, εξισώσεων ή τύπων που περιγράφουν με σαφήνεια και με εντελώς καθορισμένον τρόπο μια συγκεκριμένη κατάσταση ή διαδικασία και που η εφαρμογή τους, με σχολαστικότητα, επιφέρει ως αποτέλεσμα κάποιο συγκεκριμένο προϊόν ή γενικά κάποιο συγκεκριμένο δημιούργημα». Στη συνέχεια παραθέτει τρία ποιήματα (ένα του Ελύτη και δύο δικά του “ποιητικά γυμνάσματα”, όπως τα ονομάζει) και με εργαλείο τη “δημιουργική ανάγνωση” επιχειρεί να στήσει ένα “εργαστήρι ποίησης”, από το οποίο θα διαπιστωθούν τα ποιητικά μοντέλα που χρησιμοποιήθηκαν για τη δημιουργία τους. Υποστηρίζει ο Συγγραφέας ότι το πρώτο ποίημα (του Ελύτη) υπακούει σε κάποιο μαθηματικό μοντέλο, το οποίο μπορεί να λειτουργήσει ως “μαθηματικός τύπος”και να χρησιμοποιηθεί για τη δημιουργία και άλλων ποιημάτων, ποιημάτων φασόν.

Ακολουθούν ο Επίλογος (σσ. 325-327) και το Επίμετρο με τίτλο: «Όταν τα Μαθηματικά συναντούν την ποίηση», που το υπογράφει ο φιλόλογος-νεοελληνιστής Θωμάς Μπεχλιβάνης (σσ. 329-332).

Το βιβλίο κλείνει με παράθεση πλούσιας, εξαντλητικής θα λέγαμε, Βιβλιογραφίας (σσ. 333-338) και Ευρετηρίων (σσ. 339-343). Ο Πίνακας περιεχομένων προτάσσεται (σσ. 7-10).

Το εν λόγω έργο του Θανάση Τριανταφύλλου είναι βέβαιο ότι θα αποτελέσει έναν σταθμό στις περί τον Ελύτη μελέτες και θα καταστεί βασικό σημείο αναφοράς όσων θα επιχειρήσουν στο μέλλον  να μελετήσουν την ποίησή του, διότι σ’ αυτό θα βρουν χρήσιμα και ενδιαφέροντα στοιχεία, τα οποία θα τους βοηθήσουν στην καλύτερη προσέγγιση αυτού του μεγάλου ποιητικού έργου.

http://www.larissanet.gr