Σημειώσεις για την κρίση στη Συρία

24grammata.com- Πολιτικός Λόγος
γράφει ο Σωτήρης Ρούσσος, Αναπληρωτής Καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Διεθνών Σχέσεων του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου και επιστημονικός υπεύθυνος του Κέντρου Μεσογειακών, Μεσανατολικών και Ισλαμικών Σπουδών (ΚΕΜΜΙΣ) στο ίδιο Πανεπιστήμιο.

Η κρίση στη Συρία αποτελεί από τη μία πλευρά μέρος της καθυστερημένης ένταξης της περιοχής στην καπιταλιστική παγκοσμιοποίηση και από την άλλη το τέλος του νεωτερικού πολιτικού-ιδεολογικού προγράμματος του αραβικού εθνικισμού. Ο ανταγωνισμός για την περιφερειακή ηγεμονία συμπλέκεται με προ-νεωτερικές συγκρούσεις δημιουργώντας ένα πολύ προβληματικό γεωπολιτικό σκηνικό.

Εκτίμηση της κατάστασης

H πολιτική κρίση στη Μέση Ανατολή συνδέεται σε μεγάλο βαθμό με τις διαδικασίες που ακολουθήθηκαν από τα καθεστώτα και τις κοινωνίες για να ενταχθούν στον παγκοσμιοποιημένο νεοφιλελεύθερο καπιταλισμό. Οι όποιες προσπάθειες έγιναν τελικά οδήγησαν, όπως σε όλο τον κόσμο, σε εξαθλίωση syria aleppo syrian rebel runs to cover assad snipersμεγαλύτερων κοινωνικών στρωμάτων. Στις τελευταίες δεκαετίες η περιοχή έχει βιώσει μια άνευ προηγουμένου δημογραφική αύξηση. Περίπου τρία τέταρτα του πληθυσμού της Μέσης Ανατολής και Βορείου Αφρικής είναι νέοι και νέες κάτω από τριάντα ετών. Τη δεκαετία 1996-2006 η εργατική δύναμη στην περιοχή αυξήθηκε τρεις φορές περισσότερο από τις υπόλοιπες αναπτυσσόμενες χώρες. Επιπροσθέτως, κατά την περίοδο 1980-2000, το ποσοστό των εκπαιδευμένων ενηλίκων αυξήθηκε περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη περιοχή του κόσμου οδηγώντας έτσι σε μια “επανάσταση προσδοκιών”. Αυτές οι προσδοκίες όμως δεν αποτέλεσαν εφαλτήριο για ανάπτυξη όπως σε χώρες της Ασίας. Αντίθετα, πάνω από 30% των νέων στην περιοχή είναι άνεργοι. Αν ληφθεί επίσης υπ’ όψιν η αντίφαση μεταξύ της ευέλικτης κοινωνικής δικτύωσης και του δυσκίνητου και περίκλειστου κράτους, τότε γίνεται αντιληπτό γιατί η διαπάλη για πολιτικές και κοινωνικές αλλαγές παίρνει και τον χαρακτήρα “πάλης των γενεών”.

Η συριακή κρίση ενώ στην αρχή της είχε χαρακτηριστικά πολιτικής διαμαρτυρίας και εξέγερσης σε μια μάλλον εντοπισμένη και μάλλον περιφερειακή περιοχή της χώρας, απέκτησε πολύ γρήγορα βίαιο χαρακτήρα και τελικά κατέληξε σε εμφύλιο πόλεμο μεταξύ δυνάμεων του καθεστώτος Άσαντ και αντικαθεστωτικών δυνάμεων που χαρακτηρίζονται από πολυμορφία και σύγχυση. Παρά την ύπαρξη εντός τους δυνάμεων προοδευτικών και αριστερών, ο βασικός κορμός και η κύρια επιχειρησιακή-στρατιωτική δύναμη των αντικαθεστωτικών βρίσκεται στα χέρια των Αδελφών Μουσουλμάνων και των ακραίων σαλαφιστών ισλαμιστών. Η μακροχρόνια εμπειρία και η κοινωνική δικτύωση των Αδελφών στην παρανομία έπαιξε ρόλο στην πρωτοκαθεδρία αυτή. Για τους σαλαφιστές βασικό ρόλο έπαιξε η γενναία εξωτερική βοήθεια που λαμβάνουν από την Σαουδική Αραβία και άλλα εμιράτα του Κόλπου.

Η σύγκρουση παίρνει πολλές φορές και εθνοθρησκευτικό χαρακτήρα ως διαμάχη Σουνιτών μουσουλμάνων από τη μια και Αλαουιτών (όπου ανήκει και η οικογένεια Άσαντ) και Χριστιανών από την άλλη. Πάντως η στοίχιση των δυνάμεων είναι πιο περίπλοκη και τόσο στο στρατόπεδο των Σουνιτών όσο και σε αυτό των Αλαουιτών και του Μπάαθ υπάρχουν διαφορετικές προσεγγίσεις για τη σύγκρουση και την έξοδο από αυτήν. Την ίδια στιγμή, ο στρατός του Άσαντ έχει αποχωρήσει από τις κουρδικές περιοχές στα βορειοανατολικά της χώρας με μια σιωπηρή συμφωνία μη επίθεσης με τις κουρδικές οργανώσεις δημιουργώντας νέα δεδομένα στο κουρδικό ζήτημα.

Είναι όμως προφανές ότι η παράταση του εμφυλίου θα οδηγήσει στην πλήρη καταστροφή της χώρας και στη μετατροπή της σε ένα δεύτερο Ιράκ. Μια χώρα με υποτυπώδη στρατιωτική και οικονομική ισχύ, σπαρασσόμενη από εθνοθρησκευτικές διαφορές που συνεχώς θα απειλείται με διαμελισμό. Στην περίπτωση αυτή ο Λίβανος και η Τουρκία, ακόμη και το Ιράκ, θα αντιμετωπίσουν ακόμη μεγαλύτερα προβλήματα.

Είναι επίσης σημαντικό να δούμε μια σειρά από προϋποθέσεις για την ειρηνική επίλυση της κρίσης:

Άμεση εκεχειρία

Συγκρότηση ενιαίας ηγεσίας από την πλευρά των αντικαθεστωτικών (έγινε προσπάθεια να επιτευχθεί στη Ντόχα) ώστε να είναι σε θέση να επιβάλουν στις τάξεις τους οποιαδήποτε συμφωνία είτε για εκεχειρία είτε για τελική ειρήνευση και μετάβαση.

«Ασφαλή διέλευση» του Μπασάρ αλ-Άσαντ και του σκληρού καθεστωτικού πυρήνα εκτός εξουσίας, και πιθανότατα εκτός Συρίας, με παράλληλη συμμετοχή ενός τμήματος του κυβερνώντος κόμματος Μπάαθ στο μετά-Άσαντ πολιτικό τοπίο.

Διασφάλιση εγγυήσεων από το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ για την προστασία των μειονοτήτων, κυρίως των Αλαουϊτών που είναι ταυτισμένοι με τους Άσαντ αλλά και των Χριστιανών, των Κούρδων, των Δρούζων και άλλων μικρότερων κοινοτήτων που φοβούνται την έλευση ενός σκληρού και ρεβανσιστικού ισλαμιστικού καθεστώτος.

Μια “ενισχυμένη” περιφερειακή διευθέτηση μεταξύ ΗΠΑ, Ρωσίας, Ιράν, Τουρκίας, Σαουδικής Αραβίας και Αιγύπτου. Ουσιαστικά θα πρόκειται για μια συμφωνία ανάλογη με του Τάεφ, το 1989 για την ειρήνευση του Λιβάνου με την συμμετοχή τώρα και της Τουρκίας, της Ρωσίας και του Ιράν.

Εκτίμηση των παικτών Ι: ΗΠΑ, Ρωσία

Σήμερα οι ΗΠΑ επιθυμούν να στρέψουν την προσοχή τους στην πλευρά του Ειρηνικού αφήνοντας όμως στη Μέση Ανατολή μια Pax Americana Islamica που θα εξασφαλίζει τα τρία αμερικανικά προτάγματα στη Μέση Ανατολή: τον έλεγχο των πλουτοπαραγωγικών πηγών (και ως μέσο πίεσης προς τις οικονομίες του Ειρηνικού), την προστασία του Ισραήλ και τον αποκλεισμό της Ρωσίας από τα θερμά ύδατα του Περσικού Κόλπου και του νευραλγικού Ινδικού Ωκεανού. Σημαντικοί άλλωστε αναλυτές του αμερικανικού κατεστημένου (think tanks και παν/μια) συμφωνούν ότι η περίοδος των μονομερών επεμβάσεων των ΗΠΑ έχει παρέλθει για λόγους αντικειμενικούς (τεράστιο κόστος και παγκόσμιος ανταγωνισμός) και υποκειμενικούς (πολιτική Ομπάμα).

Η στροφή των ΗΠΑ προς μια εφεκτική στάση ή και συνεργασία με τους Αδελφούς Μουσουλμάνους στην Αίγυπτο, στην Τυνησία, στη Λιβύη αλλά και στη Συρία, ουσιαστικά τους καθιστά προνομιακούς συνομιλητές και φορείς του καπιταλιστικού “ήθους” που οι κρατιστές  και εν πολλοίς διεφθαρμένοι εκπρόσωποι των παλαιών αυταρχικών καθεστώτων δεν μπορούσαν να προωθήσουν. Σε συνδυασμό με τη διάλυση δυνάμεων όπως το Ιράκ και τώρα η Συρία και την αποδυνάμωση του Ιράν (αν χάσει τον πολύ χρήσιμο κρίκο της Συρίας), η Pax Americana Islamica είναι εφικτή. Προσκρούει όμως στην καχυποψία πολύ συντηρητικών δυνάμεων, όπως η Σαουδική Αραβία, που βλέπουν τον εαυτό τους στη θέση του Μουμπάρακ αν το αιγυπτιακό εγχείρημα Μόρσι αποκτήσει τη δημοτικότητα και την διάρκεια του εγχειρήματος Ερντογάν.

Η Ρωσία αντιλαμβάνεται την προσπάθεια αποκλεισμού της από τον Ινδικό και κυρίως την πιθανότητα περικύκλωσης της σε περίπτωση αποδυνάμωσης και του Ιράν. Θεωρεί ότι η υποχώρηση της στο ζήτημα της Συρίας θα αποτελέσει σοβαρό πλήγμα στο γόητρο της, δηλαδή σε ένα σοβαρό στοιχείο της ισχύος της σε παγκόσμιο επίπεδο. Επίσης μια Pax Americana Islamica είναι πολύ πιθανό να επηρεάσει και τους μουσουλμανικού πληθυσμούς εντός και γύρω από τη Ρωσία με αποσταθεροποιητικές συνέπειες. Είναι όμως ερωτηματικό μέχρι πού μπορεί να φτάσει η ρωσική αντίδραση σε περίπτωση επέμβασης του ΝΑΤΟ ή άλλης “συμμαχίας των προθύμων”.

Εκτίμηση των παικτών ΙΙ: Τουρκία, Ιράν, Ισραήλ

Πιθανός τρόπος να αναλάβει η Τουρκία πρωταγωνιστικό ρόλο στη συριακή κρίση είναι η στενή επανασύνδεσή της με τις αμερικανικές επιλογές στη Συρία μετά τις προεδρικές εκλογές. Όμως η ενεργός συμμετοχή της Τουρκίας σε μια νατοϊκή “συμμαχία των προθύμων” εναντίον του Άσαντ χωρίς απόφαση του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ θα επιβαρύνει πολύ τις σχέσεις της Άγκυρας με τη Μόσχα και θα υπονομεύσει σοβαρά τον μεσολαβητικό ρόλο που φιλοδοξεί να παίξει η Τουρκία μεταξύ Ιράν και ΗΠΑ.

Την ίδια στιγμή φαίνεται ότι η πολιτική της ήπιας ισχύος και της ιδεολογικής επιρροής προς τους Αδελφούς Μουσουλμάνους δημιουργεί καχυποψία στη Ριάντ και το Κάιρο, ενώ η στρατιωτική εμπλοκή της σε ανατροπή του Άσαντ θα επιτείνει ακόμη περισσότερο την ανησυχία για “νεο-οθωμανικά” σχέδια της Τουρκίας, ακόμη και όταν δεν υπάρχουν τέτοιες προθέσεις από πλευράς τουρκικής ηγεσίας.  Πάντως προς το παρόν ο Ερντογάν προσπαθεί να προσεταιριστεί την Αίγυπτο σε μια κοινή γραμμή για Συρία και Γάζα αλλά και συνολικά για τη Μέση Ανατολή.

Η τουρκική ηγεσία βρίσκεται μπροστά σε μια παρατεταμένη κρίση κυριολεκτικά στην αυλή της  που προκαλεί σοβαρούς κινδύνους με την αύξηση των προσφύγων και κυρίως με το Κουρδικό. Η Άγκυρα δεν είναι δυνατόν να μην εμπλακεί άμεσα στη Συρία. Η εμπλοκή της όμωςsyria aleppo man carries woman αυτή, όποια μορφή και αν πάρει, θα της στοιχίσει περιφερειακές συμμαχίες και θα ενταφιάσει το δόγμα Ερντογάν-Νταβούτογλου. Είναι επίσης πιθανό η εμπλοκή της Τουρκίας σε στρατιωτικές επιχειρήσεις στη Συρία και η ένταση στο Κουρδικό να αναβαθμίσει και πάλι τον ρόλο του στρατού στην πολιτική ως παράγοντα εθνικής ασφάλειας. Τέλος, δεν θα πρέπει να μας διαφεύγει ότι η Τουρκία θα ζητήσει ανταλλάγματα για μια άμεση εμπλοκή της στη Συρία και ίσως αυτά τα ανταλλάγματα να μην αφορούν τα ανατολικά σύνορα αλλά νέες διεκδικήσεις στα δυτικά της.

Το Ιράν κινδυνεύει να χάσει έναν νευραλγικό σύμμαχο στον “άξονα αντίστασης” και έναν υπερπολύτιμο δίαυλο προς τη Χεζμπολλάχ και τη Μεσόγειο. Μια πτώση του καθεστώτος Άσαντ πιθανόν να αναγκάσει και τη Χεζμπολλάχ να πάρει αποστάσεις από την Τεχεράνη. Σε κάθε περίπτωση το Ιράν αποτελεί ακριβώς το γεωπολιτικό όριο του περιφερειακού ανταγωνισμού ΗΠΑ-Ρωσίας και η ραγδαία αποδυνάμωση της ιρανικής περιφερειακής επιρροής δεν συμφέρει καθόλου την Ρωσία. Το Ιράν θα μπορούσε ίσως να δει μια αλλαγή εντός του συριακού καθεστώτος αλλά όχι του ίδιου του καθεστώτος έτσι ώστε να διαφυλαχθεί η στρατηγική συμμαχία Ιράν-Συρίας.

Το Ισραήλ βρίσκεται για πρώτη φορά χωρίς κανέναν στρατηγικό ή ακόμη και τακτικό σύμμαχο στην Μέση Ανατολή. Ειδικότερα η στάση του απέναντι στην συριακή κρίση είναι μάλλον αμήχανη. Το καθεστώς Άσαντ είχε διατηρήσει σταθερά και ειρηνικά τα σύνορα στα Γκολάν και ήταν σε μεγάλο βαθμό προβλέψιμο και διαχειρίσιμο. Μια νέα ηγεσία πιθανόν με κορμό του Αδελφούς θα ήταν πολύ πιο απρόβλεπτη. Σε κάθε περίπτωση το Ισραήλ θα ήθελε η όποια Συρία βγει από την κρίση να είναι όσο αδύναμη είναι το σημερινό Ιράκ αλλά και αποκομμένη από την ιρανική επιρροή. Ιδιαίτερα έντονη παραμένει η ανησυχία του Ισραήλ για την τύχη των μη συμβατικών, χημικών όπλων που διαθέτει η Συρία και για την πιθανότητα να πέσουν στα χέρια της Χεζμπολλάχ ή ακόμη χειρότερα σε ανορθολογικούς παίκτες, όπως τζιχαντικές οργανώσεις τύπου αλ-Κάιντα. Η πρόσφατη  επίθεση του Ισραήλ σε συριακές εγκαταστάσεις δείχνει ότι ένας τέτοιος κίνδυνος θα ήταν ικανός να οδηγήσει το Ισραήλ εντός της συριακής κρίσης

Πιθανά σενάρια και συνέπειες

Συνέχιση του εμφυλίου με ραγδαία αύξηση του εξοπλισμού των αντικαθεστωτικών και ενδυνάμωση τους με “στρατιωτικούς συμβούλους” (Special Operation Forces, μισθοφόρους) από το εξωτερικό. Σε συνδυασμό με πολύ αυστηρό εμπάργκο όπλων προς τον Άσαντ αναμένονται πολύμηνες μάχες με τελική κατάρρευση του Άσαντ αλλά και ισοπέδωση της χώρας με παράλληλη ανάπτυξη διαμελιστικών τάσεων, όπως δείχνει η περίπτωση του Ιράκ.

Στρατιωτική επέμβαση ΝΑΤΟ ή “συμμαχίας προθύμων” με άμεση εμπλοκή ΗΠΑ κάτι που η κυβέρνηση Ομπάμα θα ήθελε να αποφύγει. Προϋποθέτει εμπλοκή Τουρκίας για πρώτη φορά σε συνοριακή της χώρα με ανοικτό το κουρδικό  Είναι επίσης άδηλο αν η Ρωσία θα αντιδράσει πέρα από την πολιτική καταδίκη. Πιθανόν κάτι τέτοιο να φέρει τη Ρωσία εγγύτερα στο Ιράν.

Στρατιωτική επέμβαση με απόφαση του Σ. Α. ΟΗΕ. Φαίνεται απίθανο αλλά μπορεί να προέλθει από μια περιφερειακή διευθέτηση όπως αυτή που περιγράφηκε παραπάνω στις προϋποθέσεις επίλυσης.

Σε οποιοδήποτε από τα δύο τελευταία σενάρια, η επέμβαση θα πρέπει να συνοδευτεί από σημαντική και μακρόχρονη παρουσία των επεμβαινόντων δυνάμεων. Εντούτοις, θα πρέπει να σημειωθεί ότι μια δυναμική και κυρίως μακρόχρονη αμερικανική συμμετοχή θα είναι πολύ δύσκολο να συμβιβαστεί με τη στροφή στην εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ, οι οποίες είναι απρόθυμες να αναλάβουν άμεση δράση στην Μέση Ανατολή και επιθυμούν να εστιάσουν την προσοχή τους στην περιοχή του Ειρηνικού, του Ινδικού Ωκεανού και της Ανατολική Ασίας.

Οι άμεσες συνέπειες των σεναρίων αυτών για την Ελλάδα θα ήταν πρώτον, η διόγκωση του προσφυγικού προβλήματος που είναι πιθανό να φτάσει στα σύνορά μας. Σε αυτή την περίπτωση, ίσως από την όξυνση του προβλήματος προκύψει και μια ευκαιρία  για άνοιγμα συζήτησης για την αναλογική υποδοχή των χιλιάδων Σύρων προσφύγων από τα ευρωπαϊκά κράτη αλλά και ευρύτερα μια ευκαιρία να θέσουμε ξανά σε ευρωπαϊκό επίπεδο το ζήτημα της αναλογικής υποδοχής προσφύγων και οικονομικών μεταναστών και την αναδιαπραγμάτευση του Δουβλίνο ΙΙ.

Δεύτερον, η παρατεταμένη αστάθεια στην περιοχή θα επιβαρύνει την οικονομική ανασυγκρότηση της χώρας (τουρισμός, επενδύσεις, έρευνες για πλουτοπαραγωγικές πηγές). Με άλλα λόγια, η κρίση μπορεί να συμπαρασύρει κράτη όπως ο Λίβανος και η Τουρκία και σε συνδυασμό με την αστάθεια στην Αίγυπτο να καταστήσει την Ανατολική Μεσόγειο από περιοχή μεγάλων δυνατοτήτων και ευκαιριών ανάπτυξης στους παραπάνω τομείς σε περιοχή πολύ υψηλού ρίσκου. Σε μια τέτοια περίπτωση η Ελλάδα θα υποστεί ζημία μάλλον παρά κέρδη από μια άμεση ή έμμεση συμπερίληψή της στο μεσανατολικό ισοζύγιο ισχύος.

Τέλος, σε όλα τα σενάρια διεθνούς επέμβασης θα είναι σημαντικά αναβαθμισμένος ο ρόλος της Τουρκίας. Η εμπλοκή στη Συρία είναι κάτι που απεύχονται οι πολιτικές και στρατιωτικές ελίτ της Άγκυρας, κυρίως λόγω της δυσεπίλυτων περιπλοκών που θα δημιουργήσει στο Κουρδικό ζήτημα. Αν όμως υπάρξει εμπλοκή, τα ανταλλάγματα που θα ζητηθούν από τις ΗΠΑ και τους συμμάχους τους θα είναι σημαντικά και μπορεί αυτά να αφορούν και τα δυτικά της σύνορα (Αιγαίο, ζητήματα εκμετάλλευσης υδρογονανθράκων, μουσουλμανικές μειονότητες στα Βαλκάνια). Περαιτέρω, μια στενή σύμπλευση της Τουρκίας με τις ΗΠΑ θα οδηγήσει εκ των πραγμάτων και στην επαναπροσέγγιση της με το Ισραήλ με πιθανό “θύμα” τους σχεδιασμούς διαφόρων αξόνων και στρατηγικών συμμαχιών στην Ανατολική Μεσόγειο.

* Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Διεθνής και Ευρωπαϊκή Πολιτική, 27, Νοέμβριος -Δεκέμβριος 2012, Ιανουάριος-Φεβρουάριος 2013