Τι είναι και σε τι χρησιμεύει ένας Συμφραστικός Πίνακας Λέξεων (ΣΠΛ)
Ο Συμφραστικός Πίνακας Λέξεων (ΣΠΛ, Concordance) αποτελεί ένα εξειδικευμένο λεξικό, όπου κάθε λεξικός τύπος ενός, λογοτεχνικού συνήθως, κειμένου καταγράφεται τόσες φορές όσες απαντά στο έργο αυτό, πάντα συνοδευόμενος από τα άμεσα συμφραζόμενά του (context, έκτασης κατά κανόνα ενός στίχου ή μιας αράδας) και από ακριβείς παραπομπές. Όλοι οι λεξικοί τύποι, είτε αλημματοποίητοι είτε λημματοποιημένοι (δηλαδή με όλους τους παραδειγματικούς τύπους των υπαγόμενους στο αντίστοιχο λήμμα) οργανώνονται σε ένα αλφαβητικό ευρετήριο. Δεν παρέχονται ερμηνεύματα των λέξεων.
Οι χρήσεις ενός Συμφραστικού Πίνακα Λέξεων (εφεξής: ΣΠΛ) είναι φιλολογικές, γλωσσολογικές και λεξικογραφικές.[1] Εφόσον η φιλολογία ορίζεται ως μελέτη των κειμένων, η πρώτη χρήση των Πινάκων Λέξεων και των ΣΠΛ σχετίζεται με την κριτική αποκατάσταση αυτών των κειμένων.[2] Στις φιλολογικές χρήσεις του ΣΠΛ ανήκει και η ανίχνευση θεμάτων, μοτίβων, ακόμη και των ελάχιστων νοηματικών μονάδων που συγκροτούν ένα ή περισσότερα υπό μελέτη κείμενα, ποιητικά ή πεζά. Αν ως θέμα ορίζεται η διαπλοκή δύο βασικών εννοιών, και επομένως λέξεων (λ.χ. ο γέρος και η θάλασσα, έρως και θάνατος κ.ο.κ.), ο συνδυασμός των ζητούμενων λεκτικών σημάτων με άλλα είναι εξαιρετικά δύσκολο και χρονοβόρο να εξεταστεί χωρίς τέτοιους εξαντλητικούς πίνακες λέξεων μαζί με τα συμφραζόμενά τους -πόσο μάλλον όταν πρόκειται για μεγάλα κείμενα ή για ομάδες κειμένων. Η συγκέντρωση των θεματικών μονάδων μαζί με τα συμφραζόμενά τους αποφέρει πολύτιμο υλικό για παρατηρήσεις πάνω στη μικροκλίμακα του οργανωμένου λόγου, την περίοδο, την παράγραφο, τη στροφή. Ας σημειωθεί ότι, ενώ στον έντυπο ΣΠΛ η συνήθης έκταση του παρεχόμενου context δεν ξεπερνά τη μία αράδα (100 περίπου χαρακτήρες περί τη λέξη-στόχο), στον ηλεκτρονικό ΣΠΛ μπορούμε να λάβουμε ολόκληρη παράγραφο, ολόκληρη στροφή ή και απεριόριστα μεγαλύτερα τμήματα κειμένου.
Είναι επομένως κατανοητό γιατί ο ΣΠΛ αποτελεί το υπ’ αριθμόν ένα βοήθημα του φιλολόγου για την αποκατάσταση, την ανάλυση και τη μελέτη της μικροδομής και της μακροδομής των λογοτεχνικών κειμένων. Τούτο εξηγεί την εμφάνιση των (χειροποίητων) ΣΠΛ από πολύ νωρίς, ήδη από τον 13ο αι., αρχικά για τη συστηματική μελέτη των Γραφών (οι ΣΠΛ για τις Γραφές καθιερώθηκε να ονομάζονται στα ελληνικά Ταμιεία). Και επίσης καταδεικνύει γιατί δεν υπάρχει αρχαίος συγγραφέας, για τον οποίο να μην έχει εκπονηθεί ένας τουλάχιστον ΣΠΛ του έργου του. Και για τη μελέτη της υφολογίας και της μετρικής, ο ΣΠΛ είναι απολύτως αναντικατάστατος. Επίσης, με τέτοιους πίνακες έγινε δυνατή, λ.χ., η ανάλυση των λογότυπων στα ομηρικά έπη, ή της ομοιοκαταληξίας στη Θυσία του Αβραάμ και στον Ερωτόκριτο.
Ως προς τις γλωσσολογικές χρήσεις: Η παρακολούθηση των μονάδων λόγου και της συμπεριφοράς τους -γραμματικής, συντακτικής, σημασιολογικής (ιδιωτισμοί, σημασιολογικά πεδία λέξεων κλπ.)-, σε έναν ή περισσότερους συγγραφείς, σε ένα ή περισσότερα είδη κειμένων, δεν μπορεί να γίνει με πληρότητα και ακρίβεια χωρίς έναν ΣΠΛ, ιδιαίτερα σε ηλεκτρονική μορφή. Οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές μάς επιτρέπουν να ορίσουμε τις μονάδες αυτές όχι μόνον ως ακέραιες τυπογραφικές λέξεις, αλλά και ως τμήματα λέξεων μικρότερα από μία τυπογραφική λέξη (δηλαδή ως θέματα, προσφύματα και παραγωγικές καταλήξεις)· επίσης ως λόγο: μεγαλύτερο από τη λέξη (ακέραια σύνθετα κρυσταλλώματα) ή οριζόμενο ως ένα τυχαίο αριθμό συνεχόμενων χαρακτήρων (strings of characters). Μας επιτρέπουν ακόμη να αλφαβητίσουμε τις λέξεις αντίστροφα, από τα δεξιά προς τα αριστερά, να δημιουργήσουμε, δηλαδή, έναν αντίστροφο πίνακα λέξεων.[3]
Ο ΣΠΛ είναι το κατεξοχήν προλεξικογραφικό βοήθημα. Ως εργαλείο είναι καίριο για την επιστημονική λεξικογραφία. Γιατί, αν η συγκέντρωση αυτούσιων δειγμάτων κειμένου/ παραθεμάτων από τις πηγές, για την τεκμηρίωση της φυσιογνωμίας και της σημασίας μιας λέξης, θεωρείται απολύτως απαραίτητη προϋπόθεση, πριν αρχίσει να συντάσσεται ένα λεξικογραφικό λήμμα-άρθρο για τη λέξη αυτήν, τότε γίνεται φανερό γιατί ένα λεξικό προϋποθέτει -ιδεωδώς- μια σειρά ΣΠΛ για όλα τα κείμενα, όπου μαρτυρείται η ίδια λέξη. Σε παλαιότερες εποχές τέτοιοι ΣΠΛ γίνονταν με το χέρι, μια διαδικασία χρονοβόρα και πολύ δαπανηρή· σήμερα καταρτίζονται πλήρη ηλεκτρονικά Σώματα Κειμένων (ή corpora, όπως η ψηφιακή βιβλιοθήκη του TLG), επί τη βάσει των οποίων εκπονούνται στη συνέχεια οι σχετικές concordances των κειμένων. Από το Σώμα Κειμένων στους Συμφραστικούς Πίνακες Λέξεων, στα Λεξικά Συγγραφέων, και τέλος στο Λεξικό: αυτή είναι η διαδικασία που οδηγεί στο λεξικό·μόνον έτσι μπορεί η λεξικογραφική πραγμάτευση μιας λέξης να είναι πλήρης και ακριβής, κάτι που ισχύει για όλες τις γλώσσες, τόσο για εκείνες που διαθέτουν γραπτά μνημεία όσο και για τις ακόμη ακατάγραφες (στις τελευταίες το συλλεγόμενο προφορικό υλικό μετατρέπεται σε γραπτό σώμα κειμένων, προτού καταλήξει σε concordance). Δεν αρκεί επομένως η απλή αποδελτίωση των κειμένων μιας γλώσσας, όπως γινόταν παλαιότερα, ή ο (πλήρης) ηλεκτρονικός θησαυρισμός τους που γίνεται σήμερα·απαιτείται μια πρώτη επεξεργασία του θησαυρισμένου υλικού με τη δημιουργία ΣΠΛ.[4]
Πίνακες Λέξεων και ΣΠΛ για έργα της μεταβυζαντινής και νεοελληνικής γραμματείας
Ελάχιστοι είναι ακόμα οι Συμφραστικοί Πίνακες Λέξεων για τη νεοελληνική γραμματεία. Πρωτοποριακό, επειδή ήταν το πρώτο ηλεκτρονικό με ελληνική τεχνογνωσία σχετικό έργο στη χώρα μας[5], υπήρξε το Λεξιλόγιο του Μακρυγιάννη των Ι. Ν. Καζάζη, Ν. Κυριαζίδη και J. Brehier, τ. 1-3, Αθήνα: Ερμής 1983. Επρόκειτο για έναν πίνακα λέξεων (index verborum) όπου αντί των χωρίων δίνονταν απλώς οι παραπομπές τους. Η ίδια ομάδα εκπόνησε και Τα ελληνικά του Μακρυγιάννη. A Tagged Concordance and Other Indices to the Opera Omnia of Makriyannis, Αθήνα: Παπαζήσης 1992, σε επτά τόμους (και CD-ROM), με την οικονομική συνδρομή του Υπουργείου Πολιτισμού, ένα έργο που βραβεύτηκε από την Ακαδημία Αθηνών.
Είχαν προηγηθεί ένα Λεξικό για τον Καβάφη,[6] ένας Πίνακας Λέξεων για τον Σολωμό[7] και ένας για τον Καρυωτάκη,[8] καθώς και το πρότυπο Γλωσσάριο στην κριτική έκδοση των Ωδών του Α. Κάλβου από τον Filippo Maria Pontani -όλα χειροποίητα. Καθαρόαιμα γλωσσάρια, βέβαια, όπου δίνονται επιλεκτικά οι “δύσκολες λέξεις” ή οι ασυνήθεις σημασίες, στον λημματικό τους τύπο, συνοδευόμενες από ερμήνευμα και κάποιες παραπομπές, έχουμε πολύ περισσότερα. (Μεταξύ τους ξεχωρίζει το πρόσφατο: Γιώργος Κεχαγιόγλου, Πεζογραφική Ανθολογία. Αφηγηματικός γραπτός νεοελληνικός λόγος, τόμοι 1-2, Θεσσαλονίκη: Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη] 2001, τ. 2 σσ. 1271-1496). Αργότερα, ακολούθησαν τα έργα υποδομής της Ντ. Φιλιππίδη με τη χρήση υπολογιστή: Η Θυσία του Αβραάμ στον Υπολογιστή. Λεξιλογικοί Πίνακες και Υφολογικά Σχόλια, Αθήνα: Ερμής 1986, και Dia M.L. Philippides – David Holton με την τεχνική συνεργασία του John L. Dawson, Του κύκλου τα γυρίσματα: ο “Ερωτόκριτος” σε ηλεκτρονική ανάλυση, τόμοι Α΄-Δ΄, Αθήνα: Ερμής 1996-2000 (όπου εκτός από τον ΣΠΛ υπάρχουν πίνακες λημμάτων, συχνότητας λέξεων, αντίστροφος πίνακας λέξεων, ριμάριο, κλπ.). Ας αναφερθεί ακόμη το επίσης ηλεκτρονικό έργο των Roderick Beaton, James Kelly και Τίνας Λεντάρη, Πίνακες Συμφραζομένων του “Διγενή Ακρίτα”, σύνταξη Ε, Ηράκλειο 1995.[9]
Με τον ανά χείρας ΣΠΛ φιλοδοξούμε να συνεισφέρουμε λεξικογραφικά στη μελέτη του ποιητικού έργου του Γ. Σεφέρη. Στη θαυμάσια εργασία του Πίνακας Λέξεων των “Ποιημάτων” του Γιώργου Σεφέρη (α′ έκδοση Θεσσαλονίκη 1970·β′ διορθωμένη και προσαρμοσμένη στην η′ έκδοση των “Ποιημάτων”, Αθήνα: Ερμής 1975), ο Ξ. Α. Κοκόλης μέτρησε μόνον στα Ποιήματα 3.877 λήμματα, 16.297 λεξικούς τύπους και 2.025 άπαξ λέξεις. Και μόνον τα αριθμητικά δεδομένα καταδεικνύουν τον λεξικογραφικό πλούτο της σεφερικής ποίησης. Ο προκείμενος ΣΠΛ, με το λημματολόγιό του, επαυξάνει σημαντικά αυτά τα στοιχεία, εφόσον αντλεί από το σύνολο του ποιητικού έργου του Σεφέρη, και όχι μόνον από τα Ποιήματα. Επιπρόσθετα, μέσα από την παράθεση του context παρέχει νέες συνδυαστικές, και επομένως ερμηνευτικές, δυνατότητες στον μελετητή της γλώσσας, της αισθητικής και της ποιητικής του Γ. Σεφέρη.
1 “The concordance is a general-purpose working tool for the study of literature” (σ. 4) και: “it is unwise to assume that only linguists will use a concordance” (σ. 22) στο: T.H. Howard-Hill, Literary Concordances, Οξφόρδη 1979.
2 Με αυτήν την χρήση στον Filippo Maria Pontani, Ανδρέα Κάλβου Ωδαί, κριτική έκδοση, Αθήνα: Ίκαρος 1988 (οι σσ. 177-236 περιλαμβάνουν ένα πλήρες “Γλωσσάριο των Ωδών”, στην πραγματικότητα έναν πλήρη Πίνακα Λέξεων χωρίς ερμηνεύματα).
3 Πβ. τον πλέον πρόσφατο: Άννα Αναστασιάδη-Συμεωνίδου, Αντίστροφο Λεξικό της Νέας Ελληνικής, Θεσσαλονίκη: Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών 2003, ένα λεξικογραφικό έργο που χρηματοδοτήθηκε μερικώς από τον Ηλεκτρονικό Κόμβο του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας και λειτουργεί σε αυτόν ως λεξικογραφικό εργαλείο.
4 Λεπτομέρειες και βιβλιογραφία για την ιστορία και τις χρήσεις των ΣΠΛ, στo: Ν. Ι. Κυριαζίδης, Ι. Ν. Καζάζης και J. Brehier, Τα Ελληνικά του Μακρυγιάννη, Αθήνα: Ερμής 1983, τ. 1, σσ.xxvii-xxviii.
5 Εφόσον οι ΣΠΛ φτιάχνονταν ως τότε με το χέρι. Βλ. όμως Joseph Raben, “The death of the handmade concordance,” Scholarly Publishing 1 (1969) 61-69.
6 Lessico di Kavafis. A cura di Gina Lorando, Lucia Marcheselli, Anna Gentilini, Πάδοβα 1970, πβ. και Ξ. Α. Κοκόλης, Πίνακας λέξεων των 154 ποιημάτων του Κ. Π. Καβάφη, Αθήνα: Ερμής 1976.
7 Πίνακας Λέξεων του ελληνόγλωσσου σολωμικού έργου, με τη συνεργασία των: Ερ. Καψωμένος, Μ. Αντωνίου, Γ. Λαδογιάννη, M. Στρουγγάρη, Ι. Τριάντου κ. ά., Παράρτημα Επετηρίδας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, Ιωάννινα 1983.
8 Μassimo Peri, Πίνακας Λέξεων του Καρυωτάκη, Πάδοβα 1983.
9 Περισσότερα βιβλιογραφικά στοιχεία στο: Αλέξης Πολίτης, Εγχειρίδιο του Νεοελληνιστή. Βιβλιογραφίες, Λεξικά κλπ., Ηράκλειο 2002, σσ. 105-107.
http://www.greek-language.gr