Peter Mackridge, «Ο Στρατής Τσίρκας και η έννοια της Ιστορίας»

24grammata.com – Στρατής Τσίρκας
Η τριλογία του Τσίρκα περιέχει αρκετά από εκείνα που η γαλλίδα μελετήτρια Ντανιέλ Μπλο, ακολουθώντας τον Ζενέτ, αποκαλεί «εναύσματα» ή «ασήμαντους σπόρους», όπου μετέπειτα εξελίξεις της πλοκής προδιαγράφονται σε φαινομενικά ασήμαντες φράσεις (που κάποιοι χαρακτήρες εκστομίζουν ή, αλλιώς, ανακαλούν στη σκέψη τους) και των οποίων η πλήρης σημασία δε μπορεί να εκτιμηθεί από τον αναγνώστη παρά αφότου λάβουν χώρα οι μετέπειτα εξελίξεις –και τότε ίσως μόνο σε δεύτερη ανάγνωση. Αν και η τεχνική αυτή είναι χαρακτηριστική στο περίτεχνα δομημένο μοντερνιστικό μυθιστόρημα, σε έντονα ιστορικά μυθιστορήματα, η χρήση μιας τεχνικής που παρουσιάζει το μέλλον να υφίσταται σε εμβρυακή κατάσταση μέσα σε κάποιο ανύποπτο παρελθόν, σχετίζεται φανερά με την άποψη του Τσίρκα για την ιστορία, σύμφωνα με την οποία είναι αδύνατο να διακρίνουμε όλους τους περίπλοκους συντελεστές που προκαλούν τα γεγονότα της ιστορίας ενόσω ζούμε μέσα στα γεγονότα αυτά. Και πάλι, η άποψη αυτή είναι παραπλήσια εκείνης του Καβάφη που τονίζει τη σπουδαιότητα της αναδρομής, τη σημασία δηλαδή της ανάγνωσης της ιστορίας εκ των υστέρων με στόχο την κατανόηση των περίπλοκων δομών της αιτίας και του αιτιατού.
Όπως και ο Γιώργος Σεφέρης, του οποίου το έργο υπήρξε μια άλλη καθοριστική πηγή επίδρασης πάνω στον Τσίρκα, ο Καϊρινός μυθιστοριογράφος κατευθύνει τον προβληματισμό του γύρω από την αιτιοκρατία της ιστορίας προς τα αίτια και τις συνέπειες του πολέμου. Όπως και ο Σεφέρης, ο Τσίρκας δείχνει έντονο ενδιαφέρον για τις ηθικές (σε αντίθεση με τις πολιτικές και ιδεολογικές) πτυχές αυτών των αιτιών και συνεπειών. Στη Λέσχη ο μελλοντικός εραστής της Έμμης, ο αμερικανός αξιωματικός των μυστικών υπηρεσιών Μπένυ Κουρτμέγερ τη ρωτά: «Και γιατί νομίζετε πως γίνονται οι πόλεμοι;», ερώτηση με την οποία φαίνεται να υπονοεί ότι αυτός και οι συνάδελφοί του σκηνοθέτησαν τη μεταφορά του συζύγου της Έμμης από το Κάιρο στα Ιεροσόλυμα μόνο και μόνο για να δοθεί στον Μπένυ η ευκαιρία να κοιμηθεί μαζί της. Η Έμμη απαντά εμμέσως σε τούτη τη ρητορική ερώτηση παρατηρώντας στο σύζυγό της τα εξής: «Μα τι θαρρείς, επειδή γίνεται πόλεμος, οι άντρες πάψανε να έχουν ορμές; Ίσα-ίσα μερικοί πιστεύουν πως οι πόλεμοι γίνουνται για να ικανοποιήσουν τις απωθημένες επιθυμίες τους». Η γνώση αυτή δεν αποτρέπει όμως την ίδια την Έμμη απ’ το να καταντήσει ένας σεφερικός «άνθρωπος-πραμάτεια», αφού λίγο αργότερα ο Αδάμ ετοιμάζεται να την πουλήσει στον έλληνα λοχαγό Γιασεμή με αντάλλαγμα προϊόντα της μαύρης αγοράς.

Peter Mackridge, «Ο Στρατής Τσίρκας και η έννοια της Ιστορίας», Αντί, τχ. 751/2001, σ. 39.