Καλειδοσκόπιο (ένθετο του 24grammata.com)
Αρχισυντάκτης και Υπεύθυνος του Καλειδοσκοπίου: Απόστολος Θηβαίος
Η ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ ΤΟΥ ΚΑΠΝΟΥ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΙΚΡΑΤΕΙΑ. Η ΠΤΩΣΗ.
ΠΑΠΑΣΤΡΑΤΟΣ
Η εξέλιξη και η πορεία της ελληνικής καπνοπαραγωγής είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την πορεία δύο σημαντικών οικογενειών, οι οποίες με τις κινήσεις και την επιχειρηματική τους δράση εξώθησαν την ελληνική βιομηχανία σε πιο σύγχρονες σφαίρες, ενώ ταυτόχρονα ενίσχυσαν την εθνική οικονομία, αλλά και και τις τοπικές κοινωνίες.
Η οικογένεια των αδερφών Παπαστράτου συνιστά μία εκ των δύο σημαντικών οίκων που προαναφέραμε. Η οικογένεια ονομάστηκε έτσι από την ιδιότητα του γενάρχη της παπά-Στράτη, ο οποίος εγκαταστάθηκε στο Αγρίνιο, εγκαταλείποντας οριστικά το χωριό του τα Προσήλια του Δήμου Θέρμου κατά το Δεκέμβρη του 1884. Ο γιος του παπά-Στράτη Αναστάσιος με προσωπική εργασία και κόπο κατόρθωσε να αποκτήσει ένα κατάστημα οπωροκηπευτικών, το οποίο του απέφερε κάποια περιουσία. Η κοινωνική και οικονομική του θέση επέτρεψε ώστε να νυμφευτεί τη Χαρίκλεια Καββαδία, κόρη του μόνου, τότε στο Αγρίνιο δασκάλου, του Γεωργίου Καββαδία. Ο θάνατος του Αναστάσιου Παπαστράτου το 1888 από πνευμονία είχε ως αποτέλεσμα την οικονομική καταστροφή της οικογένειας, η οποία παρόλες τις δυσκολίες κατόρθωσε να αποκομίσει σημαντικά κεφάλαια από την εκποίηση των αγροτικών εκτάσεων, τις οποίες είχε αποκτήσει κατά το βίο του ο θανών.
Ο Αναστάσιος Παπαστράτος απέκτησε τέσσερα αγόρια και δύο κορίτσια, εκ των οποίων το μικρότερο πέθανε πολύ σύντομα. Ο Επαμεινώνδας, ο Γιάννης, ο Σωτήρης, ο Ευάγγελος και η Αλεξάνδρα ήταν τα ονόματα των πέντε παιδιών, τα οποία έμελε να δημιουργήσουν την εξαιρετική εταιρεία τσιγάρων «Παπαστράτος.» Η εξέλιξη των παιδιών ήταν επιτυχής. Με εξαίρεση το κορίτσι, το οποίο παντρεύτηκε τον Αγρινιώτη μαθηματικό Καψάλη και απέκτησε ένα παιδί το Θανάση, σημαντικό συνεργάτη της εταιρείας στα επόμενα χρόνια, οι υπόλοιποι ακολούθησαν τη στρατιωτική και την ακαδημαϊκή καριέρα.
Ο Ευάγγελος Παπαστράτος αποτέλεσε όμως το σημαντικότερο ανθρώπινο «κεφάλαιο» της οικογένειας. Φιλόδοξος και ικανός ήδη από τη νεότητά του, αναζητά εργασία στις σημαντικότερες εμπορικές επιχειρήσεις, όπου και μαθητεύει στην εμπορία και παρακολουθεί τη διακίνηση μιας τεράστιας ποικιλίας αγαθών, όπως άλευρα, ξυλεία, λάδι και φυσικά καπνά. Η ευκαιρία να έρθει σε επαφή με τον κόσμο της καπνοκαλλιέργειας και να διαπιστώσει ο ίδιος τη δυναμική ενός αναπτυσσόμενου κλάδου, ήταν η εξεύρεση εργασίας στην εταιρεία «Ρόζης και Βαρνάβας». Ο ίδιος στην αυτοβιογραφία του λέει σχετικά: «Αργότερα, ακόμα, μου είχαν αναθέσει τις παραλαβές των καπνών που είχαν έρθει από τα χωριά, τις φορτώσεις, καθώς και την παρακολούθηση της επεξεργασίας των καπνών και ιδίως την πληρωμή των εργατικών ημερομισθίων. Αυτή η απασχόληση», συνεχίζει ο ίδιος, «ήταν για μένα η πιο ενδιαφέρουσα, να παρακολουθώ τα καπνά, την ποιότητά τους, την επεξεργασία τους.»
Έπειτα από τη θητεία του στην εταιρεία των «Ρόζη και Βαρνάβα», αποφασίζει ο ίδιος τη δραστηριοποίησή του στον τομέα των καπνών, ιδρύοντας τη δική του επιχείρηση, παρά τις αντίθετες απόψεις, οι οποίες διατυπώνοντας από τα μέλη της οικογένειάς του. Η συνεισφορά του φαρμακοποιού και έγκριτου Αγρινιώτη, θείου του από την πλευρά της μητέρας του, Αναστασίου Καββαδία κρίνεται αποφασιστικής σημασίας. Το κύρος του Καββαδία, αλλά και το όνομα Παπαστράτος αποτελούν εγγύηση για την εξασφάλιση του σεβασμού προς τον νεαρό επιχειρηματία Ευάγγελο.
Σημειώνεται πως ο Ευάγγελος Παπαστράτος ξεκινά την επιχειρηματική του δράση μόλις στην ηλικία των 22 χρόνων, δηλαδή σε μια άκρως δημιουργική αλλά και άπειρη περίοδο της ζωής του. Η σύμπραξη με τον Αυγερινό, έναν επιχειρηματία, ο οποίος υποστηρίζει το νεαρό Ευάγγελο και προσφέρει την απαραίτητη, οικονομική επιφάνεια για να στηρίξει τη νέα εταιρεία συνιστά άλλο ένα συγκριτικό πλεονέκτημα της πρώτης αυτής απόπειρας. Ο ίδιος γράφει: «Σκοπός της Εταιρίας ήταν η αγορά κι η πώληση εγχωρίων προϊόντων κι η εισαγωγή και εξαγωγή κάθε άλλου εμπορεύματος. Η διάρκειά της ορίστηκε σε πέντε χρόνια. Τη 19η Ιουλίου 1906 υπογράφηκε το εταιρικό της ομόρρυθμης εταιρίας «Αυγερινός & Παπαστράτος», που έδινε αποκλειστικά στον εταίρο Σωτήριο Αυγερινό το δικαίωμα να συνάπτει δάνεια από τρίτους ή ν’ αναλαμβάνει οποιεσδήποτε άλλες υποχρεώσεις για λογαριασμό της Εταιρίας. Μόλις συστήθηκε η Εταιρία φρόντισα να προσλάβω, για τις προαγορές καπνών, τους απαραίτητους μεσίτες που σύμφωνα με την καθιερωμένη τότε συνήθεια έπαιρναν για μεσιτεία τρία ή πέντε λεπτά την οκά, ανάλογα με το είδος των καπνών.» Η εξαιρετική ποιότητα των καπνών Αγρινίου, καθώς και το εισαγωγικό ενδιαφέρον της Αιγύπτου δημιουργούσαν μια άκρως ευοίωνη προοπτική για τη νεοσύστατη εταιρεία του νεαρού Παπαστράτου. Η γερμανική αγορά, καθώς και οι νέες μέθοδοι επεξεργασίας των καπνών, οι οποίες διασφάλιζαν τη μέγιστη, δυνατή αποδοτικότητα του παραγόμενου προϊόντος αποτελούν τις βασικές αιτίες για την επιτυχία του Ευάγγελου Παπαστράτου. Ο παραγκωνισμός των μεσιτών και των αντιπροσώπων, οι οποίοι δημιουργούσαν υπεραξίες στα κόστη επεξεργασίας του καπνού αποτέλεσε τον πρώτο στόχο της εταιρείας «Παπαστράτος και Αυγερινός» και τη θέσπιση ενός νέου, πιο άμεσου δικτύου, το οποίο αφορούσε πια την απευθείας συναλλαγή της εταιρείας με μεμονωμένους παραγωγούς. Η αρχή είχε γίνει και τα νέα ήθη που πρότεινε ο Ευάγγελος Παπαστράτος έμελε να μεταβάλουν οριστικά το καθεστώς εμπορίας του καπνού στην Αιτωλοακαρνανία αρχικά και έπειτα σε ολόκληρη την επικράτεια, όπου καλλιεργείτο ο καπνός. Οι νέες μέθοδοι, τις οποίες εισήγαγε ο Παπαστράτος στην επεξεργασία του καπνού αποτέλεσαν ακόμα μια αιτία για τη μεταβολή της επιχείρησης σε μια πρότυπη μονάδα επεξεργασίας, η οποία ακολουθούσε τις αρχές των μεγάλων του κλάδου, μονάδων που δραστηριοποιούνταν στην Ολλανδία και το Βέλγιο. Η επεξεργασία του καπνού σε «τόγκα», δηλαδή το πιο βιομηχανικό ξεφύλλισμα του καπνού ήταν σημαντική καινοτομία για την εποχή και άλλαζε άρδην τις βασικές αρχές παραγωγής που ίσχυαν μέχρι τότε. Ο θάνατος του Αυγερινού και η είσοδος στην επιχείρηση των αδερφών Παπαστράτου, είχε ως αποτέλεσμα την θέσπιση νέων στοχοθετήσεων, οι οποίες θα αύξαναν το μέγεθος της εταιρείας και θα την καθιστούσαν ηγετική, ικανή να επεκταθεί σε νέες αγορές και να διεκδικήσει μεγαλύτερο μερίδιο κέρδους. Οι συνθήκες ποτέ δεν επέτρεπαν αυτήν την αλλαγή πλεύσης. Πολιτική, οικονομική και κοινωνική αστάθεια ήταν παράγοντες αρκετοί ώστε να θεωρηθεί επίφοβη κάθε δράση.
Παρόλες τις αντιξοότητες όμως ο Ευάγγελος Παπαστράτος με την αμέριστη αρωγή του θείου του Δημήτρη Καββαδία και των αδερφών του, οι οποίοι είχαν πια εισέλθει πλήρως στο εταιρικό σχήμα, η εταιρεία σημείωσε μια ανελικτική πορεία, συνάπτοντας επιχειρηματικές συμφωνίες με εταιρείες κολοσσούς, όπως η αμερικανική «Philip Morris». Η παρουσία του Ευάγγελου Παπαστράτου στις Η.Π.Α. αποτέλεσε σταθμό για την εταιρεία, ενώ παραρτήματά της ιδρύθηκαν σε πολλές χώρες, όπως η Ολλανδία. Η περίοδος από το 1930 ως τη δεκαετία του ΄90 αποτέλεσε για την εταιρεία «Παπαστράτος Ανώνυμη Βιομηχανία Έτοιμων Σιγαρέττων», την ΠΑ.Β.Ε.Σ. μια ιδιαίτερα ανθηρή εποχή. Το 2003 η εταιρεία, στα πλαίσια της νέας, φιλελεύθερης οικονομίας εξαγοράστηκε από την «Philip Morris» με ένα πλούσιο αντίτιμο, σημαίνοντας και το τέλος μιας επιχειρηματικής δυναστείας.
Στρατηγικές κινήσεις, όπως η κυκλοφορία του τσιγάρου «Marlboro» αλλά και η υποστήριξη μέσω του Δ.Σ. σημαντικών προσωπικοτήτων, όπως ο Αβέρωφ, συνιστούν λόγους για την ανάδειξη της εταιρείας σε ηγετική για τα ευρωπαϊκά δεδομένα. Εισηγμένη στο Χρηματιστήριο Αξιών Αθηνών, με μία βιομηχανική μονάδα αξεπέραστη για τα δεδομένα της χώρας, η εταιρεία που ίδρυσε με δανεικά χρήματα ο Ευάγγελος Παπαστράτος αποτέλεσε ένα από τα σπουδαιότερα, επιχειρηματικά επιτεύγματα, αποδεικνύοντας, όχι μόνο την ικανότητα του ιδρυτή της, αλλά και το αμίμητο, ελληνικό δαιμόνιο που έχει επιβεβαιώσει πολλάκις τη δυνατότητα κατάκτησης υψηλών στόχων.
«Ας αρχίζουμε, ακόμη και αν ξέρουμε ότι δεν θα προλάβουμε να αποτελειώσουμε το έργο μας. Αν το έργο αξίζει, το να είναι αρχινισμένο θα βοηθήσει να το ολοκληρώσει κάποιος άλλος, που έρχεται κατόπιν. Χάρη σε αυτές τις προσπάθειες έφτασε ο άνθρωπος σιγά-σιγά, από τα βάθη της ζούγκλας του, ως εδώ που βρίσκεται σήμερα». Αυτά θεωρούνται τα τελευταία λόγια του Ευάγγελου Παπαστράτου, ενός σπουδαίου Έλληνα, ο οποίος προσέφερε στον τόπο του, πορευόμενος πάντα με γνώμονα ηθικές αξίες, δεμένος άρρηκτα με την πατρίδα του, το Αγρίνιο και το όραμά του, την καταξίωση.
«ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΚΑΡΕΛΙΑ. Η ΠΡΩΤΗ ΜΗΧΑΝΗ.»
Η έτερη, μεγάλη οικογένεια στο χώρο της ελληνικής καπνοβιομηχανίας δεν είναι άλλη από την οικογένεια Καρέλια, η οποία εξελίχθηκε σε μία από τις σημαντικότερες βιομηχανίες της Ευρώπης, εξασφαλίζοντας σημαντικά κέρδη, καθώς και την προβολή, τόσο των ελληνικών καπνών, όσο και της εγχώριας, επιχειρηματικής δράσης στη διεθνές επίπεδο.
Κοιτάζοντας τη φωτογραφία στην ιστοσελίδα του σχετικού αφιερώματος που οργάνωσε η εφημερίδα «Το Βήμα», παρατηρώντας τα πρόσωπα των ανδρών καθισμένων γύρω από το τραπέζι, μαρτυρεί κανείς μερικές από τις μορφές εκείνες, οι οποίες με το βλέμμα στο μέλλον, στιγμάτισαν ανεπανάληπτα τη σύγχρονη, ελληνική ιστορία. Δεν πρόκειται για μορφές πολιτικών ή αγωνιστών, από τις οποίες βρίθει η ιστορική μας σκηνή. Οι ιδρυτές της εταιρείας «Καρέλια», ενός εγχειρήματος, το οποίο έμελε να εξελιχθεί σε μία από τις σημαντικότερες επιχειρήσεις καπνών στην Ευρώπη, κοιτούν με χαμόγελο και αποφασιστικότητα την εποχή και τις μέρες που θα έρθουν.
Βρισκόμαστε στα τέλη του περασμένου αιώνα, όταν η επιχείρηση των αδερφών Καρέλια παρουσιάζεται στην ελληνική πραγματικότητα. Ο Γεώργιος και Ευστάθιος Καρέλιας ιδρύουν το 1888 μια μικρή καπνοβιομηχανία στην Καλαμάτα, ένα μικρό κοφτήριο, του οποίου η παραγωγή διατίθεται στην ευρύτερη περιοχή της Μεσσηνίας. Η απουσία καπνοκαλλιεργειών στην περιοχή αναγκάζει τα δύο αδέρφια να μεθοδεύσουν την προμήθεια πρώτης ύλης από το Αγρίνιο και τη Λαμία. Η προμήθειά τους πραγματοποιείται με καΐκια, μια και το κόστος για οδικές μεταφορές είναι υπέρογκο. Η επιχείρηση αποκτά μια σημαντική φήμη στην περιοχή της δράσης της, γεγονός που συμβάλει στην εξέλιξή της. Η τελευταία θα έρθει, σηματοδοτώντας μια νέα εποχή τόσο για την εταιρεία, όσο και την ελληνική βιομηχανία καπνού, όταν στη χώρα μας εισάγεται η πρώτη μηχανή παρασκευής έτοιμων σιγαρέτων. Περίπου σε δύο ή τρεις χιλιάδες ανέρχεται η ημερήσια παραγωγή τσιγάρων, προκαλώντας ένα σημαντικό κλονισμό στην απασχόληση των καπνεργατών. Η οικογένεια Καρέλια αναπτύσσεται ακριβώς αυτήν την εποχή των αλλαγών στον τομέα της παραγωγής. Ενδεικτικό της ανησυχίας, την οποία προκαλεί η εν λόγω εξέλιξη συνιστά το παρακάτων απόσπασμα. «Σιγαροποιητικάς μηχανάς τελείων συστημάτων εκόμισεν το πρώτον εν Αθήναις ο καπνοβιομήχανος Κ. Βάρκας, εν Πειραιεί ο καπνοβιομήχανος Σπάθης και εν Πύργω ο καπνοβιομήχανος Β. Καραβασίλης τω 1909. Εκάστη σιγαροποιητική μηχανή λειτουργούσα επί 7 ώρας παράγει διακοσίας έως διακοσίας πεντήκοντα χιλιάδας σιγαρέτων, αναλόγως του συστήματος αυτής. Δεδομένου ότι έκαστος σιγαροποιός μετά του βοηθού αυτού ψαλιδιστού και του κολλητού κατασκεύαζε 2.000-3.000 σιγαρέτα ημερησίως, έπεται ότι εκάστη σιγαροποιητική μηχανή ανεπλήρωνεν εκατό περίπου εργάτας.
Οι σιγαροποιοί Αθηνών, άμα ως επληροφορήθησαν ότι εις το Τελωνείον Πειραιώς εκομίσθη σιγαροποιητική μηχανή τελείου συστήματος, προβλέποντες ανεργίαν, απεφάσισαν όπως παντί τρόπω εμποδίσωσι την εγκατάστασιν ταύτης εις το Καπνεργοστάσιον. Προς τούτο κατήλθον εν σώματι εις Πειραιά και εδημιούργησαν ταραχάς συνεπεία των οποίων ήτο η προσωρινή αναστολή της μεταφοράς εις Αθήνας της μηχανής ταύτης. Ο Βάρκας τότε εζήτησε την προστασίαν της Αγγλικής πρεσβείας, δεδομένου ότι την μηχανήν ταύτην είχεν αγοράσει παρ’ Αγγλικού εργοστασίου, υπό τον όρον της εγκαταστάσεώς της εις το Καπνεργοστάσιον Αθηνών.
Ο Γραμματεύς της Αγγλικής Πρεσβείας συνέστησε εις τον Βάρκαν όπως αναρτήση την αγγλικήν σημαίαν επί της αμάξης ήτις θα μετέφερε την μηχανήν. Η Ελληνική Κυβέρνησις προς πρόληψιν επεισοδίου και προς προστασίαν της αγγλικής σημαίας διέταξε τον τότε ανθυπομοίραρχον και νυν Αντιστράτηγον κ. Δημητρίου όπως μετά δυνάμεως εφίππου Χωροφυλακής συνοδεύση την άμαξαν την φέρουσαν την σιγαροποιητικήν μηχανήν μέχρι του Καπνεργοστασίου, διετάχθη δε και ειδική φρουρά όπως φρουρή το διαμέρισμα εις ο εγκαταστάθη αύτη προς πρόληψιν καταστροφής ταύτης υπό των εργατών».
Μετά το 1916 και την ευρεία διάθεση στην αγορά των έτοιμων τσιγάρων «Πετρόμπεης Σιγαρέτα Αφοί Καρέλια», η επιχείρηση εισέρχεται σε μια άκρως, ανελικτική πορεία. Συγκεκριμένα, έπειτα από την εισαγωγή για την οικογένεια Καρέλια της πρώτης, μεταποιητικής μηχανής η ομώνυμη επιχείρηση αποκτά ολοένα και μεγαλύτερο μερίδιο στην ελληνική αγορά. Με την παραγωγή και προώθηση των τσιγάρων «Αφοί Καρέλια» και «Σέρτικα Λαμίας» η επιχείρηση αρχίζει να μονοπωλεί τη γεύση των Πελοποννήσιων και το κόκκινο, χαρακτηριστικό πακέτο γίνεται ένα από τα πιο αναγνωρίσιμα στοιχεία της εποχής. Το 1962, ύστερα από μια ραγδαία, αναπτυξιακή πορεία η εταιρεία εξελίσσει τις εγκαταστάσεις της, προχωρεί προς το μέλλον ως μια υγιής και κερδοφόρα επιχείρηση. Το 1973 εισάγει τις μετοχές της στο Χρηματιστήριο Αξιών Αθηνών και καταλαμβάνει επάξια τη δεύτερη θέση μεταξύ των ελληνικών καπνοβιομηχανιών, παρουσιάζοντας στο κοινό μια σειρά από προϊόντα καπνού, τα οποία στιγμάτισαν τις εποχές τους και αναδείχτηκαν σε φετίχ για τους καπνιστές και τις κοινωνίες. Τον Δεκέμβρη του 2009, με το θάνατο του Κώστα Καρέλια, ο οποίος βρέθηκε πνιγμένος στο λιμάνι της Καλαμάτας κλείνει ένας κύκλος για την οικογένεια και την ομώνυμη επιχείρηση.
Οι δυο αυτές οικογένειες, πέραν πάσης αμφιβολίας αποτέλεσαν τους σημαντικότερους φορείς για την ανάδειξη της ελληνικής καπνοβιομηχανίας σε ηγετική θέση, τόσο στην περιοχή της βαλκανικής χερσονήσου, όσο σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Η συνεισφορά τους στη βελτίωση των βιοτικών συνθηκών της περιφέρειας κρίνεται αποφασιστικής σημασίας. Οι δυο οικογένειες, οδηγούμενες από τις παραδοσιακές αρχές και μια διαχρονική, λησμονημένη όμως στις μέρες μας ηθική, στάθηκαν δίπλα στο δοκιμαζόμενο λαό της αργά αναπτυσσόμενης, ελληνικής περιφέρειας. Η κατασκευή νοσοκομείων, οι δωρεές και οι υποτροφίες συνιστούν μερικές μόνο από τις ενέργειες, στις οποίες προβαίνουν ως σήμερα οι εταιρείες και οι οποίες δημιουργούν ένα υψηλό πρότυπο κοινωνικής προσφοράς. Η σύγχρονη, ελληνική ιστορία είναι απόλυτα συνυφασμένη με την παρουσία και τη συνεισφορά τους. Παρά τους κλυδωνισμούς και τις ενδοοικογενειακές έριδες, τόσο στην Καλαμάτα όσο και την ευρύτερη περιοχή της Αιτωλοακαρνανίας, οι οικογένειας Καρέλια και Παπαστράτου αποτελούν κεφάλαιο και αντικείμενο ενός σεβασμού, ο οποίος θα παραμένει πάντα διαχρονικός και επίκαιρος.