24grammata.com/ ιστορία της Λογοτεχνίας
Κείμενο βασισμένο στο ποίημα του Τάσου Δενέγρη, «Λουκία» (διαβάστε το ποίημα στο τέλος του άρθρου)
γράφει ο Απόστολος Θηβαίος
Το ποίημα του Τάσου Δενέγρη, με τίτλο «Λουκία» περιλαμβάνεται στην ανθολογία του εκδοτικού οίκου «Εκάτη». Πρόκειται για μια άκρως ουσιώδη ανθολόγηση, καθώς περιλαμβάνει πλήθος δημιουργών, αντιπροσωπευτικών των ποικίλων ρευμάτων, με τα οποία εμπλουτίστηκε η διαρκώς ανενεούμενη, εντόπια, ποιητική ροπή. Στιχουργήματα κλίσεως κοινωνικής ή άλλα εσωτερικότερα, δείγματα των εξαίσιων υπερρεαλιστών της επονομαζόμενης «γενιάς του 1930», λησμονημένοι δημιουργοί που έδωσαν στιγμές κορυφαίες και έπειτα εσίγασαν σφοδρά πληγήσαντες από τα πάθη ή τις ατομικές συγκυρίες, την προσωπική μοίρα. Η διακύμανση της ανθολόγησης επιτρέπει, πέρα από την καθοδήγηση του νέου μελετητή στις πιο αντιπροσωπευτικές φωνές της ελληνικής, ποιητικής σκηνής, να ανιχνευθούν οι συγγένειες, οι μυστικές καταγωγές, τα ερεθίσματα και οι κοινές φιλοσοφικές, εθνικές και καλλιτεχνικές προσεγγίσεις ανάμεσα στους δημιουργούς πολλαπλών φάσεων και εποχών. Μα πέρα από τη μεθοδική προσέγγιση του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνεται η ποιητική παραγωγή, παρόμοιες ανθολογήσεις όπως ετούτη των Μαρκόπουλου και Νικολάκη επιτρέπει με τρόπο ξεκάθαρο να διαπιστωθούν κοινοί τόποι σε επίπεδο πολιτιστικό. Με άλλα λόγια μέσα από τη στιχουργική των Ελλήνων δημιουργών μπορεί να φανερωθεί ένα είδος ενότητας ανεξιχνίαστης, μια διασύνδεση με την ιστορική καταγραφή και το πολιτισμικό περιεχόμενο, όπως το τελευταίο πλουτίστηκε κατά τη βυζαντινή και ύστερη βυζαντινή περίοδο.Η περίπτωση του Δενέγρη ετούτη ακριβώς την πολιτισμική ενότητα έρχεται να αναδείξει, απασχολώντας μας με τον ερεθιστικό εκείνο τρόπο που μια τυχαία επιγραφή κομίζει εις τον παρατηρητή τις παρελθούσες συνθήκες αλλά και το παροντικό μόρφωμα, το συνολικό εκείνο του οποίου η ποίηση μεταφέρει, καθώς οι άλλες καλλιτεχνικές κλίσεις, τα κοινά στοιχεία, τις συμβολές των εξειδικευμένων, εθνικών λαογραφικών παραδόσεων.
Η αναφορά στον Μάρκο Κράλιεβιτς, τον Βαλκάνιο ήρωα, τον προστάτη των Χριστιανών κατά την περίοδο του οθωμανικού ζυγού στα μακεδονικά εδάφη δεν συνιστά απλά ένα ποιητικό υλικό. Ο Δενέγρης ανακαλεί τη θρυλική αυτή μορφή, μία ολοφάνερη παραλλαγή του Διγενή Ακρίτα και με τούτο τον τρόπο επιβεβαιώνει τη βαθύτατη, λαογραφική σχέση ανάμεσα στο πολιτισμικό υλικό της ευρύτερης περιοχής των Βαλκανίων. Μια μαρτυρία, ένα είδος δηλαδή συνέχειας της λαογραφίας, του πιο έκδηλου στοιχείου της κοινής, ανθρωπολογικής ταυτότητας με την οποία προικίζεται εκείνος το είδος της προφορικής ιστορίας, του σωσμένου, λαϊκού μύθου. Ετούτος ο τελευταίος προικισμένος με στοιχεία της επιστημονικής, ιστορικής καταγραφής αλλά εμποτισμένος και με τις τρυφερές παραδόσεις των εθνών μπορεί να αναπαραστήσει τη σαφήνεια με την οποία το παραμύθι υπερισχύει στον ανθρώπινο ψυχισμό. Στην περίπτωση του ποιήματος του Τάσου Δενέγρη καθίσταται αντιληπτή η διάθεση να καταστεί η δράση συνείδηση και μέτρο ηθικό. Με τον εξανθρωπισμό της μορφής προσφέρεται η δυνατότητα στο δέκτη της λαογραφικής πληροφορίας να διδαχτεί την αξιοσύνη και να εννοήσει το λαμπρό μέγεθος της κοινωνικής και εθνικής προσφοράς, όπως στην περίπτωση ετούτη εκφράζεται από τη μορφή σύμβολο του Μάρκο Κράλη ή Κράλιεβιτς. Η ποιητική επισήμανση του Δενέγρη δεν κατέχει μόνο ένα χαρακτήρα ηθικολογικό ή σαφέστερα ηρωικό, μα και πολιτικό, καθώς με τούτη την αναφορά ο ποιητής επικαλείται εκ νέου τις καταλυτικές εκείνες μορφές οι οποίες μπορούν να εκφράσουν τον επαναστατικό, διεκδικητικό χαρακτήρα των σύγχρονων, αστικών κοινωνιών με το νεκρό πια όραμα του ουτοπικού σοσιαλισμού. Ουτοπικού, όχι διότι δεν θα μπορέσει ποτέ να καταστεί εφαρμόσιμος, μα χαρακτηρισμένου με τούτο τον όρο από εκείνους οι οποίοι με σθένος αντιτάχθηκαν στην έννοια της λεγόμενης, λαϊκής κυριαρχίας. Στην αναφορά του Δενέγρη ενυπάρχει η διάθεση να προβληθεί εκ νέου σαφές και ισχυρό το αίτημα μιας εθνικής ταυτότητας, ευρύτερης και περισσότερο οικουμενικής, κοινής αν θεωρήσουμε τα εθνικά όρια ταυτόσημα με τα πολιτισμικά. Η καταστρεπτική προσήλωση στο δόγμα του ελληνικού επεκτατισμού όπως εκφράστηκε με τόσο σθένος στις αρχές του αιώνα από τις πνευματικές και πολιτικές δυνάμεις του τόπου εγκαταλείπεται για να ανορθωθεί και πάλι στη θέση της η έννοια μιας συλλογικότητας αφοσιωμένης στην ανθρώπινη υπεράσπιση.
Το ελληνικό, λαογραφικό στοιχείο δεν απαντά μία κοινή βάση με άλλους θύλακες ανάπτυξης της προφορικής και γραπτής παραμυθίας, όπως ο δανέζικος. Ο διδακτισμός στην περίπτωση του Βαλκάνιου ήρωα συνιστά ένα ιστορικό όριο σε αντίθεση με τον εκπαιδευτικό χαρακτήρα και την ψυχογραφική διδαχή του Andersen και άλλων δημιουργών. Δεν θα μπορούσε τέλος, η αναφορά του Τάσου Δενέγρη να εκφράσει με τρόπο καλύτερο ή μάλλον να επιβεβαιώσει σε μια σαφή απολυτότητα τον επιστημονικό, εθνικό, ανθρωπιστικό και διεθνιστικό χαρακτήρα των συμβολικών μορφών της ευρύτερης, βαλκανικής ιστορίας, δίχως να λησμονούμε πως μορφές ανάλογης δράσης και δυναμικής συναντούμε σε όλες τις εθνικές, δημώδεις ιστορίες, είτε αυτές στηρίζονται εξ ολοκλήρου στην επιστημονική καταγραφή ή την προφορική μυθιστορία.
Στις μορφές των ηρώων, τις απόκοσμες εκείνες όψεις που υπερβαίνουν την ανθρώπινη αδυναμία, φυσική και πνευματική βασίζει τη στιχουργική του ο Δενέγρης, αποδεικνύοντας εμπράκτως πως με τούτο τον τρόπο κάθε είδος τέχνης ωφελείται από ένα άλλο μόνο αν πραγματοποιήσει υποχωρήσεις από την ατομικότητά του. Με τη λιτή αναφορά στον Μάρκο Κράλη, τον ήρωα πρίγκηπα ο Δενέγρης πραγματοποιεί σιωπηρά έναν ακόμα σκοπό της τέχνης. Ανανεώνει την παράδοση, συνδέοντάς την με ό,τι ζωντανό υπάρχει ή γεννιέται μες στα πλαίσια της δημιουργίας. Όλα τούτα καθιστούν την ανθολόγηση του ποιήματος πετυχημένη και τον ίδιο τον ποιητή μια μορφή που εκπληρώνει στο ακέραιο μία παραγνωρισμένη στη σημερινή δίνη της υποχρεωτικής πρωτοπορίας, λειτουργία της ποίησης.
Η ΛΟΥΚΙΑ. του Τάσου Δενέγρη
Απ’ τη στάχτη του χρόνου
Η Λουκία προβάλλει
Η Λουκία εννέα χρονώ
Μες στο σπίτι διαβάζει
Και τυρβάζει
Με μια ανατροφή που μου διαφεύγει.
Αγέλαστος καλοντυμένος
Με τρομάζει
Ευθυτενής ο πατέρας της
Και ξέρω πως έτσι που παίζω
Όλη τη μέρα στους δρόμους
Αλήτη αυτός με νομίζει
Δεν με πειράζει
Όμως πονάω
Που δεν μπορώ να την δω.
Όταν με βλέπει
Λάμπουν για λίγο
Τα λυπημένα της μάτια
Κι ύστερα πάλι
Πέφτει επάνω τους ίσκιος βαρύς.
Όλο το απόγευμα παίζω σ’ αυτό το χωράφι
Έτσι το λένε
Αλλά δεν είναι
Ένα κομμάτι
Γης υψωμένο
Δάσος τσουκνίδες
Κι ένα πηγάδι
Που το ‘χουν φράξει
Με αγκωνάρια.
Κι άμα τη δω προς στιγμή να περνάει
Πίσω απ’ το τζάμι
Δωσ’ του και κάνω βουτιές μες στο κρύο
Για ν’ αποκρούσω
Τη λεμονόκουπα που μου πετάει
Ο φίλος μου αντί για μπάλα
Στημένος απέναντι στα δέκα μέτρα.
Είναι Φλεβάρης
Φως καθαρό
Από την Κούλουρη
Θα ‘ρθει η Καμπούρα
Σκότος να σπείρει
Θανατερό.
Ούτε που φαίνεται
Η λεμονόκουπα
Μες στο σκοτάδι
Έχει πια γίνει
Σημάδι μικρό
Πονάνε τα χέρια μου καθώς βουτάω
Και αποκρούω
Ενστικτωδώς.
Τελείωσε η μέρα
Πάει κι η Λουκία
Θα γυρίσω στο σπίτι
Θα χωθώ στα βιβλία
Γιατί έχουν εικόνες
Που δεν σου φεύγουν απ’ το μυαλό
Όπως εκείνη
Του Μάρκο Κράλιεβιτς που ‘χει στοιχειώσει
Και με το άλογο τον σύντροφό του
Μέσα στη νύχτα
Περιπολεί.
Όποτε βλέπω αυτή την εικόνα
Αμέσως ακούω τον κρότο
Που κάνουν οι οπλές του αλόγου
Ξεχνώ τη Λουκία για λίγο
Και πέφτω στον ύπνο
Αμαχητί.