ΤΟ ΑΡΧΑΙΟΝ ΕΣΤΙ ΕΠΑΡΚΕΣ

Εάν (ένθετο του 24grammata.com)

Απόστολος Θηβαίος

Η θερινή περίοδος συνιστά μια ξεχωριστή περίοδο για την πολιτιστική ζωή του τόπου. Πλήθος φεστιβάλ λαμβάνουν χώρα στην ελληνική περιφέρεια, δίνοντας ζωή σε τόπους λησμονημένους. Είναι οι σωσμένες αρχαιότητες, η απλότητα των τοπίων, η ανάγκη της απόδρασης από τον ασφυκτικό, αστικό τρόπο ζωής. Είναι τούτα και άλλα πολλά πράγματα που εξωθούν τους κατοίκους των μεγάλων πόλεων σε εξορμήσεις, έχοντας πάντα ως αφορμή μια αιτία πολιτισμού. Θεατρικά, μουσικά, κινηματογραφικά δρώμενα, με αξιόλογες και ουσιώδεις προτάσεις ή καινοτομίες κατακλύζουν τις κωμοπόλεις, αποδεικνύοντας πως πέρα από τα τείχη της πρωτεύουσας και των μεγάλων, αστικών κέντρων ο κόσμος διψά για το ουσιαστικό και το υπερβατικό, για την ιδιαίτερη εκείνη τελετουργία, η οποία εκδηλώνεται μες στα πλαίσια της τέχνης. Οι θεατρικές ομάδες, καθώς και άλλα, πάσης φύσεως καλλιτεχνικά σύνολα δραστηριοποιούνται στην περιφέρεια, προσφέροντας ένα παραγνωρισμένο και περιφρονημένο αγαθό. Για τούτη την παρηγοριά που προσφέρει η τέχνη στην κάθε έκφρασή της, για το απροσδόκητο, αυτό φαινόμενο που χαρακτηρίζει τη θερινή περίοδο ετούτου του τόπου, δεν μπορούμε παρά να σταθούμε με θαυμασμό και υπερηφάνεια.
Δεν θα ήταν υπερβολή, μήτε ένδειξη υποτίμησης των όσων συμβαίνουν σε λιγότερο ή περισσότερο απομακρυσμένα μέρη της χώρας, αν θεωρούσαμε το φεστιβάλ της Επιδαύρου ως την κορυφαία εκδήλωση ετούτης της πολύχρονης πρακτικής. Με αφορμή τη βαθιά συνείδηση του πληθυσμού, σε όλες του τις διαστρωματώσεις, περί της μοναδικότητας του επιδαύρειου θεάτρου, το κοινό σπεύδει περί τα μέσα του Ιουλίου στην αργολική γη για να βρεθεί ξανά πρόσωπο με πρόσωπο με τις τραγικές μορφές των Ατρειδών. Σπεύδει για να αναγάγει τις πάντα επίκαιρες και δηκτικές, αριστοφανικές εκτελέσεις, στο παρόν του και να λάβει εκείνο που ήδη αναφέραμε πως συνιστά τη μέγιστη προσφορά της τέχνης. Και τούτη δεν είναι άλλη από τη βαθιά, ψυχική παρηγοριά, την οποία αυτό το είδος θεάτρου μπορεί να προσφέρει, πέρα από υφολογικές, σκηνοθετικές ή άλλου είδους παρεμβάσεις και πρωτοπορίες. Τέτοια, αρχετυπική και μεγαλειώδης είναι η σύνδεση που διατηρεί ο σύγχρονος άνθρωπος με τα πιο κορυφαία δείγματα της καταννόησης για την αβαθή και πύρρινη στις εκβολές της, ανθρώπινης ψυχής. Τέτοια και τα μηνύματα, τα οποία εκπέμπονται από το σύνολο του  τραγικού ρεπερτορίου, λοιπόν. Δηλαδή κορυφαία και αδιαμφισβήτητα, ικανά να συγκλονίσουν, τόσο με την αρχαία και άχρονη καταγωγή τους, όσο και με τον τρόπο με τον οποίο προσεγγίζουν το δράμα της επίγειας ζωής, τις δεσμεύσεις, τους αποκλεισμούς της, την ταχύτητα και το αναπόδραστο του πεπρωμένου. Συνιστούν με άλλα λόγια τα έργα αυτά ευλαβικές διδασκαλίες περί του ανθρώπου, τέτοιες ώστε η αμεσότητα και ο αντίκτυπός τους να ξεπερνά κάθε θρησκευτική ή άλλα αναφορά.
Παρά την πρόσκαιρη, οικονομική ανεπάρκεια, η οποία τόσο αισθητά έχει κλονίσει κάθε τομέα της ανθρώπινης και κυρίως, της κοινωνικής δράσης, οι παραγωγές του αμφιθεάτρου της Επιδαύρου, παραμένουν το κεντρικό και πλέον σημαντικό γεγονός του φεστιβάλ των Αθηνών. Πλήθος κόσμου θα συρρεύσει, δίχως αμφιβολία στο φυσικό αυτό χώρο, για να θαυμάσει και να αισθανθεί. Άνθρωποι όλων των τάξεων, ευυπόληπτα μέλη της κοσμικής, αθηναϊκής ζωής θα βρεθούν αργά το απόγευμα στο απόκοσμο μέρος και θα συμμετάσχουν με κατάνυξη ή επιτήδευση ανάλογη στη μυσταγωγία. Οι εφημερίδες θα εκτιμήσουν στα πολιτιστικά ένθετα την υποκριτική δεινότητα των ηθοποιών, θα σχολιάσουν, καθώς είθισται, με αυστηρότητα τις ομολογουμένως τολμηρές, και κάποτε αποτυχημένες, σκηνοθετικές συλλήψεις. Η συνδεσιμότητα με το λησμονημένο, ιστορικό μας παρελθόν θα ανανεωθεί προτού ο χώρος εγκαταλειφθεί εκ νέου, με το πέρας του καλοκαιριού. Είναι λοιπόν ουσιώδες, ζήτημα δηλαδή, το οποίο άπτεται άμεσα των αναγκών του κοινού, οι παραστάσεις, οι οποίες θα παιχτούν να σταθούν κατάλληλες, αντίστοιχες με άλλα λόγια με τις απαιτήσεις του. Και καθώς αναφερόμαστε σε τόσο λεπτά θέματα, σχετιζόμενα με την αισθητική αγωγή και το ύψος της γενικά, θεωρείται σκόπιμο να εξηγηθούμε.
Οι πρόσφατες παραστάσεις επιθυμώντας να επιτύχουν μια υπέρβαση και μια ανανέωση στα τεχνικά μέσα και τις εξειδικευμένες προσεγγίσεις τους πάνω στα ίδια τα έργα, κατέστησαν το κοινό  μάρτυρα έργων, τα οποία παρουσιάζονταν με τρόπο τέτοιο, ώστε να χάνονται ή να παραγκωνίζονται, να θέτονται σε μοίρα δεύτερη τα βαθύτερα και πιο ουσιαστικά μηνύματα της «τελετουργίας» αυτής. Το λαϊκό αισθητήριο δεν μπορεί να παραμείνει αδιάφορο απέναντι σε καινοτομίες, οι οποίες αλλοιώνουν τις σημασίες των μηνυμάτων και επιτρέπουν παρεμβάσεις, οι οποίες τελικά συγχέουν και διαταράσσουν με τον πιο βλαβερό τρόπο την απόλυτα και περιοριστικά οριοθετημένη, νοηματική επάρκεια των υπό παρουσίαση έργων. Το θέμα δεν αφορά την πλημμελή ή εντυπωσιακή, υποκριτική αποτελεσματικότητα των μελών της παράστασης, αλλά τη «σκηνοθετική μπαγκέτα», η οποία συνήθως θα αποτελέσει και το αντικείμενο της ποιοτικής διαφοράς. Οι τεχνικές προδιαγραφές των έργων, ο τόσο καλλιτεχνικός και ρυθμικός «φωτισμός» τους μέσω ειδικών αφηγηματικών τεχνασμάτων, όλοι τούτοι οι παράγοντες δεν μπορούν να θεωρηθούν περιττολογίες για κάποιον μυημένο στο πνεύμα των έργων αυτών. Και λέγοντας «μυημένος» δεν νοείται φυσικά η βαθιά γνώση του εν λόγω θεάτρου, αλλά μια επαρκής ανταπόκριση του πνεύματος και της προτεινόμενης ηθικής του, από πλευράς θεατών. Ηθική, την οποία οι οργανωτές της παράστασης θα έχουν θέσει στο ίδιο ή το ακραία σχετικό μήκος κύματος. Η αθρόα εισροή παρεμβάσεων σε στιλιστικούς ή άλλους παράγοντες, η περιθωριοποίηση του λόγου, της πιο καίριας για το έργο παραμέτρου,  η παράλειψη ειδικών γνωρισμάτων γύρω από την παράσταση και τα τεχνικά, αξιωματικά χαρακτηριστικά της είναι δυνατόν να συμβαίνουν και να συντρίβονται έτσι ολόκληρες δουλειές από την ασυνέπεια, τόσο προς το μύθο, όσο και προς την απεικόνισή του. Είναι η μετάλλαξη της ψυχής, η ανακούφισή της, που έρχεται σταδιακά μέσα από τις γνώριμες κορυφώσεις του έργου και όχι η μετάλλαξη του ίδιου του έργου που αποπειράται να επιβληθεί ως καινοτομία στο φιλοθεάμον κοινό.
Σε τούτο το σημείο βέβαια, δεν θα ήταν άσκοπο να σημειώσουμε πως με βάση την πιο ρεαλιστική πραγμάτωση της έννοιας της εμπειρίας, ο Τσαρούχης, ο Κουν, ο Χρήστου θέλησαν και επέβαλαν μια πετυχημένη επικαιροποίηση της αρχαίας, τραγικής εργογραφίας. Με τις ενδυματολογικές του προτάσεις ο πρώτος, με την συνεισφορά της φρεσκάδας από τον δεύτερο και ακριβή Κουν, αλλά και την αισθηματική μουσική του αδικοχαμένου συνθέτη , το αρχαίο, τραγικό ρεπερτόριο γνώρισε μια ανανέωση, διεκδίκησε και απέκτησε μια ακόμα πιο ισχυρή, συναισθηματική συνδεσιμότητα. Μα τούτες οι διαπιστώσεις θα πρέπει να συνοδευτούν από το γεγονός πως παρά την ανανεωτική οπτική των τριών ανδρών, οι ίδιοι κατόρθωσαν να μην διαταράξουν το αίσθημα, το μήνυμα των έργων, δεν αναίρεσαν τα σύμβολά του, δεν τα κατήργησαν, δεν τα υποκατάστησαν, ενώ παράλληλα κατόρθωσαν να διατηρήσουν κοσμικό, θύραθεν πρόσωπο, τέτοιο που να μην υπονομεύει το έργο, να μην απειλεί τη γνώριμη ενότητά του. Προσέφεραν, με άλλα λόγια το ταλέντο τους οι άνθρωποι αυτοί, με σεβασμό όμως απέναντι σε πονήματα ψυχής, όπως αποτελούν οι τραγωδίες και οι αριστοφανικές κωμωδίες. Τούτο είναι το ζητούμενο από τις θεατρικές παραστάσεις της Επιδαύρου. Μια ρεαλιστική απεικόνιση του μύθου μες στην εποχή και τα πλαίσια που εκείνη επέβαλε, με το λόγο να μπορεί να αποτελέσει τον πιο καίριο, τον πιο ουσιώδη παράγοντα ανανέωσης. Και τούτο διότι, ας προβούμε με ειλικρίνεια στην παραδοχή, η συνεισφορά του Τσαρούχη στο σκηνικό διάκοσμο της παράστασης, δεν μπορεί να υποκατασταθεί στην παρούσα φάση με κατασκευές ή ενδυματολογικές στοχεύσεις ευφάνταστου χαρακτήρα και αμφίβολης αισθητικής ποιότητας, αφού ενυπάρχει η συνείδηση ενός ορισμένου γεγονότος, τέτοιου διαμετρήματος. Και τούτο δεν είναι άλλο από το ό,τι, σε ορισμένα πράγματα, το «μοντέρνο» κατακτήθηκε, πραγματώθηκε και είναι περιττή η οποιαδήποτε άλλη διαφοροποίηση, άσκοπη η αναγκαιότητά και η διεκδίκησή του.
Αναμένονται με ενδιαφέρον οι φετινές παραστάσεις του Ιουλίου και του Αυγούστου. Και θα ήμασταν αφελείς εάν υποθέταμε πως δεν θα λάβουν χώρα αμετροέπειες ή καλλιτεχνικές ατασθαλίες. Εκείνο που προέχει είναι ο καθορισμός ενός ορίου, διότι κανείς όταν καταπιάνεται με πράγματα που κέρδισαν την αρετή της ιερότητας, πρέπει με ανάλογη στάση να βρίσκεται εμπρός τους. Το «προχώρημα» τούτου του υλικού συντελέστηκε και καλείται τώρα ο μετέχων στο δρώμενο, είτε ως μέλος, είτε ως θεατής, να ενταχθεί ο ίδιος μες στη δίνη των συμβολισμών του. Τα έργα αυτά δεν μπορούν ποτέ να είναι επίκαιρα, στο βαθμό που επιθυμούμε, διότι δεν είναι ο μύθος, αλλά τα προηγμένα και ολοκληρωμένα, τεχνικά μέσα που καθιστούν επαρκή την, από χρόνων αρχαίων σύλληψη και εκτέλεσή τους.