Καλειδοσκόπιο (ένθετο του 24grammata.com)
Αρχισυντάκτης και Υπεύθυνος του Καλειδοσκοπίου: Απόστολος Θηβαίος
ΓΕΝΙΚΑ ΚΑΙ ΕΙΔΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΦΥΣΗ ΤΟΥ, ΤΗΝ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ, ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ, ΤΙΣ ΠΟΙΚΙΛΙΕΣ. Ο ΚΑΠΝΟΣ ΩΣ ΠΡΟΕΞΕΧΟΝ ΥΛΙΚΟ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΗΣ ΤΗΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑΣ.
Οι αναφορές στον καπνό καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα της ανθρώπινης δραστηριότητας. Καθώς προείπαμε, οι τέχνες, το εμπόριο, η επιστήμη συνιστούν τομείς στους οποίους η χρήση του καπνού κατέχει μια αξιοσημείωτη θέση. Η κατανάλωσή του, η απόλαυση που προκύπτει από αυτήν αποτελεί το βασικό λόγο για την καθολικά διαδεδομένη χρήση και εμπορία του, ενώ η αθρόα κατανάλωσή του επιβάλλει μια ειδική πολιτική εκ μέρους των κρατών και των εξειδικευμένων, νομοθετικών λειτουργιών τους.
Αξίζει όμως, πριν από οποιαδήποτε αναφορά να παρουσιαστούν μερικά στοιχεία, τα οποία σχετίζονται με τον καπνό και τη φυσιολογία του ως φυτό. Η ευκολία καλλιέργειας, η ανθεκτικότητα του φυτού σε αντίξοες, καιρικές συνθήκες αλλά και βασικά χαρακτηριστικά του, καθιστούν τον καπνό ιδιαίτερο ως φυτό.
Ο καπνός είναι μονοετές, ποώδες φυτό και ανήκει στο γένος «Νικοτιανή» (Nicotiana), το οποίο καλλιεργείται για τα φύλλα του. Αυτά, έπειτα από κατάλληλη επεξεργασία χρησιμοποιούνται για κάπνισμα. Ο βλαστός του καπνού φτάνει τα δύο μέτρα σε ύψος, ενώ τα άνθη του είναι σωληνόμορφα, λευκού, ροζ ή κόκκινου χρώματος και σχηματίζουν ταξιανθίες. Ο καρπός είναι κάψα κα περιέχει μερικές χιλιάδες σπόρια, τα οποία μέσω του ανέμου και των εντόμων μεταφέρονται εύκολα, με αποτέλεσμα τη γονιμοποίησή του. Ο κοινός καπνός είναι το είδος ταμπάκο, μονοετές, ιθαγενές φυτό της Νοτίου Αμερικής. Τούτο δε αποτελεί το πρώτο φυτό καπνού, με το οποίο ήρθαν σε επαφή οι εξερευνητές του 15ου αιώνα. Το «ταμπάκο» είναι επίσης μονοετές φυτό, με ύψος που ανέρχεται ως τα 80 εκατοστά, ενώ τα φύλλα του εκκρίνουν ένα ιξώδες υγρό.
Το χαρακτηριστικό του καπνού είναι η νικοτίνη, ένα συστατικό ιδιαίτερα εθιστικό, το οποίο βρίσκεται κυρίως στα φύλλα και χαρακτηρίζεται ως ναρκωτικό. Η ποσότητα της συγκεκριμένης ουσίας διαφοροποιείται ανάλογα με το είδος, την ποικιλία αλλά και τις κλιματολογικές συνθήκες, στις οποίες αναπτύσσεται το φυτό του καπνού. Η χαμηλή σύσταση σε νικοτίνη, αποτελεί το βασικό στοιχείο για το οποίο τα φύλλα του πούρου αποτελούν ένα ιδιαίτερα εκλεπτυσμένο είδος καπνού, κατόπιν συγκεκριμένης επεξεργασίας.
ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΣΥΣΤΑΤΙΚΟ ΤΗΣ ΝΙΚΟΤΙΝΗΣ. ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΟΝΟΜΑΣΙΑΣ, ΣΥΣΤΑΣΗ, ΕΠΙΔΡΑΣΗ. Η «ΔΗΛΗΤΗΡΙΩΔΗΣ» ΟΨΗ ΤΟΥ ΚΑΠΝΟΥ.
Η νικοτίνη, το βασικό συστατικό του καπνού, αποτελεί ένα ισχυρό δηλητήριο, με χρήση τόσο στο θεραπευτικό τομέα, όσο και στη χημική βιομηχανία, με τη χρησιμοποίησή του για την παραγωγή εντομοκτόνων και άλλων έτοιμων παραγώγων. Το στοιχείο της νικοτίνης αποτελεί εκείνο τον παράγοντα, ο οποίος εντείνει τον εθισμό των καπνιστών. Ακόμα και στις εξαιρετικά, μικρές ποσότητες, στις οποίες προσλαμβάνεται από το χρήστη του καπνού, μπορεί να επηρεάσει σημαντικά την αρτηριακή πίεση και τους καρδιακούς παλμούς. Η επίδραση της νικοτίνης διαρκεί για περίπου δύο ώρες, ενώ αξιοσημείωτη είναι η ταχύτητα με την οποία απορροφάται από τον ανθρώπινο οργανισμό. Η ονομασία «νικοτίνη» δόθηκε στο συγκεκριμένο συστατικό από το όνομα του Γάλλου πρεσβευτή στη Βραζιλία Ζαν Νικό. Ο Νικό το 1560 έστειλε μερικούς σπόρους και φύλλα καπνού στην πατρίδα του, συνιστώντας να μελετηθεί η θεραπευτική επίδρασή τους σε ανθρώπινες παθήσεις. Η ονομασία «Nicotiana Tabacum», αποδιδόμενο στα ελληνικά ως «Νικοτιανή» οφείλεται επίσης στο επίθετο του Γάλλου πρεσβευτή.
ΑΚΟΜΑ ΛΙΓΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΑΠΝΟ…
Αναφερόμενοι στο φυτό του καπνού, θα πρέπει να τονίσουμε ότι η ποιότητά του διαφοροποιείται ανάλογα με τα ειδικά χαρακτηριστικά του. Έτσι, το πάχος και το μήκος του φύλλου, η ελαστικότητα, ο χρωματισμός, η υφή και τα διάφορα χημικά χαρακτηριστικά, η ευρεία χρήση του από τους καταναλωτές, το άρωμα και η λιγότερο ή περισσότερο γλυκιά γεύση συνιστούν μερικά από τα στοιχεία εκείνα, τα οποία καθιστούν μια ποικιλία αξιόλογη ή αδιάφορη.
Η ποιότητα, λοιπόν αποτελεί ένα αποφασιστικό ζήτημα κατάταξης της εμπορικής αξίας του καπνού. Με βάση ποιοτικές αξιολογήσεις, τα καπνά κατατάσσονται σε δύο μεγάλες κατηγορίες. Η χώρα προέλευσης συνιστά την ειδοποιό διαφορά για τούτο το διαχωρισμό. Από τη μια, τα αμερικανικά καπνά με τους τρεις βασικούς τύπους και από την άλλη τα ανατολικά καπνά, τα οποία καλλιεργούνται σε περιοχές, οι οποίες δεν φημίζονται για τα πλούσια εδάφη και τη δυνατότητα χρήσης σημαντικών, αρδευτικών μέσων. Όσον αφορά τα αμερικάνικα καπνά και τις τρεις κατηγορίες που αναφέραμε πιο πάνω, αυτές είναι: i) ο τύπος «Βιρτζίνια» με πολύφυλλα φυτά κιτρινωπού χρώματος, το οποίο οφείλεται στην ιδιαίτερη σύσταση του εδάφους όπου καλλιεργείται, ii) τα καπνά τύπου «Μπέρλεϋ», τα οποία είναι μικρότερα φυτά με καταπράσινα φύλλα και βλαστούς ανοιχτού, κίτρινου χρώματος και τέλος, iv) τα καπνά «Fire- Cured», με κατάμαυρα φύλλα και ιδιαίτερα βαριά γεύση. Σχετικά με τα ανατολικά καπνά, εκείνο που πρέπει να τονιστεί είναι πως από τη συνολικά, παραγόμενη ποσότητα, εκείνα που καταλαμβάνουν τις πρώτες θέσεις, βάση ποιότητας είναι εκείνα των μεσογειακών χωρών, τα οποία αναπτύσσονται σε ξηρές περιοχές χωρίς υψηλά επίπεδα βροχοπτώσεων. Η Συρία, η Τουρκία, η Βουλγαρία και η Ελλάδα αποτελούν μερικές, αν όχι τις σημαντικότερες από τις χώρες, όπου καλλιεργούνται οι μεγαλύτερες ποσότητες ανατολικών καπνών.
Εξειδικεύοντας τη συνοπτική μας παρουσίαση στον ελλαδικό χώρο, αξίζει να σημειώσουμε τον πρωταγωνιστικό ρόλο, τον οποίο διαδραμάτισε στο παρελθόν και συνεχίζει ως τις μέρες μας να διαδραματίζει η ελληνική καλλιέργεια καπνού. Σε περιοχές της Στερεάς Ελλάδας και της Μακεδονίας φύονται και συλλέγονται μερικές από τις πιο εκλεκτές ποικιλίες ανατολικών καπνών. Αυτές συνέβαλαν μέχρι πριν από μερικές δεκαετίες στην ανάπτυξη της σχετικής βιομηχανίας, με τις οικογενειακές επιχειρήσεις των Καρέλια και Παπαστράτου, να σημειώνουν σημαντικά επιτεύγματα στον τομέα των εξαγωγών και της επιχειρηματικής δράσης. Στο συγκεκριμένο αφιέρωμα δεν θα μπορούσε να λείψει μια ειδική μνεία στις δύο αυτές οικογένειες και τη συμβολή τους στην τόνωση και τη βελτίωση των συνθηκών ζωής στην περιφέρεια.
Οι πόλεις του Αγρινίου, της Ξάνθης, της Δράμας και της Καβάλας αποτέλεσαν τις κυριότερες περιοχές καλλιέργειας και επεξεργασίας εξαιρετικών ποικιλιών του καπνού, συγκεντρώνοντας τις προηγούμενες δεκαετίες μεγάλο αριθμό του ελληνικού, εργατικού δυναμικού. Σε τούτες τις πόλεις άλλωστε σώζονται ως σήμερα οι αποθήκες και τα κτίρια των καπνεργοστασίων, όπου εργάστηκαν άνδρες και γυναίκες από ολόκληρη την ελληνική επικράτεια. Φιλοτεχνημένα σχέδια, μαρτυρίες της εποχής, αλλά και σπάνιο, φωτογραφικό υλικό μπορεί κανείς να αναζητήσει με επιτυχία στο εξαιρετικό «Μουσείο Καπνού» της Καβάλας, όπου δραστηριοποιήθηκε μεγάλος αριθμών καπνεργατών.
«Μπασμάς» Μακεδονίας, «Μπασμάς» Ξάνθης, ο αρωματικότερος, ίσως, καπνός του κόσμου, «Ζίχνα», «Ουδέτερος» Μακεδονίας, «Τσεμπέλια» Αγρινίου. Τούτες είναι οι ονομασίες μερικών από τους πιο εκλεκτούς καπνούς, οι οποίοι εξακολουθούν να φύονται στις ομαλές εκτάσεις της Ανατολικής Θράκης, της Μακεδονίας και της Στερεάς Ελλάδας. Ένα δε, είδος καπνού, του οποίου η καλλιέργεια έχει σχεδόν εκλείψει είναι αυτό του «τουμπεκί». Το συγκεκριμένο είδος, το οποίο προορίζεται για τη χρήση του ναργιλέ, καλλιεργείται σε πολύ μικρή κλίμακα σε συγκεκριμένα χωριά του Ναυπλίου. Η επίσημη ονομασία του είναι «Nicotiana rustica.» Ντιρεκτίβες και ειδικές οδηγίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης καλύπτουν και ορίζουν τις τιμές, τις ποσότητες, τα επίπεδα παραγωγής, καθώς και τη χρήση των κατάλληλων μέσων για την ασφαλή καλλιέργεια και την προστασία τόσο του φυτού όσο και του περιβάλλοντος.
Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ «ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΝ»
Η καλλιέργεια του καπνού αποτελεί μια εύκολη διαδικασία σε σχέση με άλλες. Εκείνο, όμως, που την καθιστά πιο απαιτητική είναι το γεγονός πως η ανάπτυξη του βλαστού πρέπει να πραγματοποιείται σε συνθήκες προστασίας από τις μεταβολές των καιρικών συνθηκών. Έτσι το φυτό του καπνού αναπτύσσεται αρχικά σε καπνοσπορεία, ειδικούς δηλαδή χώρους, όπου εξασφαλίζεται η σίγουρη ευδοκίμηση του φυτού. Έπειτα, τα φυτάρια, τα οποία προκύπτουν από τους εξαιρετικά, μικρούς σπόρους του καπνού, μεταφέρονται στο χώρο βλάστησης, αφού αρχικά παραμείνουν χωρίς πότισμα ώστε να σκληραγωγηθούν και να προσαρμοστούν στις δύσκολες συνθήκες του εξωτερικού περιβάλλοντος. Σημαντικό είναι δε, να είναι πλήρως απολυμασμένος ο χώρος του καπνοσπορείου, αφού το φυτό του καπνού κατα τα αρχικά στάδια, θεωρείται ιδιαίτερα ευαίσθητο και είναι δυνατόν να πληγεί από ασθένειες και ζιζάνια.Το φυτό αναπτύσσεται για τρεις ως τέσσερις μήνες πριν από τη συγκομιδή και την αποθήκευσή του σε σκιερούς και υγρούς χώρους μέχρι την περίοδο των θερινών μηνών. Τότε, πραγματοποιούνται οι μεταβολές στα τυπικά χαρακτηριστικά και τη χημική σύσταση του φυτού και κρίνεται λοιπόν κατάλληλο για τη συλλογή του, το διαχωρισμό σε χαρμάνια και ποιότητες και τέλος την τελική επεξεργασία και την προώθηση στις βιομηχανικές μονάδες για την παραγωγή έτοιμων τσιγάρων. Αξίζει να επισημάνουμε πως οι σχετικές βιομηχανίες, παράγουν οκτώ χιλιάδες τσιγάρα το λεπτό, ενώ ο καπνός δέχεται τις προσμίξεις γλυκαντικών και άλλων ουσιών, οι οποίες εμπεριέχονται στο τσιγάρο, καθιστώντας ακόμα πιο επιβαρυντική τη χρήση του καπνού. Η πρώτη χώρα- παραγωγός έτοιμων τσιγάρων θεωρείται η Κίνα, ενώ ακολουθούν οι Η.Π.Α, η Βραζιλία, η Ινδία, η Κούβα και η Τουρκία με αξιοσημείωτες ποσότητες παραγωγής. Η Ελλάδα καταλαμβάνει την όγδοη θέση στην παραγωγή έτοιμων τσιγάρων παγκοσμίως, ενώ σε επίπεδα Ευρωπαϊκής Ένωσης κατέχει τη δεύτερη θέση, με 130.000 τόνους ετησίως, ακολουθώντας την εξέλιξη άλλων χωρών με παράδοση στην καλλιέργεια του καπνού και την επεξεργασία του. Σχετικά, όμως με την ελληνική παραγωγή και την εξέλιξη του καπνού στην επικράτεια, ακολουθεί ειδική αναφορά.