Γνωσιακή-Συμπεριφοριστική Ψυχοθεραπεία

Αναστασία Καλαντζή-Αζίζη

http://ibrt.gr

Καθηγ. Κλινικής Ψυχολογίας Παν/μίου Αθηνών
Επιστημονική Υπεύθυνος του Ινστιτούτου Έρευνας & Θεραπείας της Συμπεριφοράς

Γνωσιακή Συμπεριφοριστική Ψυχοθεραπεία
Από την αιτιοκρατία του ερεθίσματος έως τη γνωσιακή αναδόμηση

Η Γνωσιακή – Συμπεριφοριστική Ψυχοθεραπεία (Γ/Σ Ψ) είναι μια “θεραπεία μέσω του λόγου” σε περιπτώσεις τέτοιες στις οποίες το άτομο δυσλειτουργεί. Όπως άλλωστε και σε όλες τις αντίστοιχες παρεμβάσεις που είναι επιστημονικά ηλεγμένες και τεκμηριωμένες βασίζεται και αυτή η μορφή ψυχοθεραπείας σε ένα θεωρητικό υπόβαθρο. Μια πάρα πολύ σύντομη και αδρή σκιαγράφηση της πορείας μέσα στο χρόνο του θεωρητικού πλαισίου στο οποίο κινείται και εξελίσσεται η Γ/Σ Ψ θεωρείται απαραίτητη τόσο για τη κατανόηση της σημερινής μορφής των μεθόδων και τεχνικών της όσο και για την ενημέρωση του μη-ειδικού κοινού.

Ο Θετικός Ρεαλισμός των Άγγλων εμπειριοκρατικών Φιλοσόφων HOBBES, LOCKE, HUME κ.α. τον 18ο κυρίως αιώνα, ο οποίος επηρεάστηκε και από τον Αριστοτέλη, διατύπωσε τη θέση ότι ο άνθρωπος είναι ένα «υλικό σύστημα» ή ένας λευκός χάρτης (tabula rasa) έτοιμος για έγγραφές, οι δε αισθήσεις και η εμπειρική αντίληψη θεωρούνταν ως μόνη πηγή γνώσης. Αυτό το φιλοσοφικό δόγμα είχε αντίκτυπο στη νεοσύστατη επιστήμη της Ψυχοφυσιολογίας με κύριους εκπροσώπους τον PAVLOV και WUNDT, επιστήμονες που έβαλαν τις βάσεις στην Πειραματική Ψυχολογία και των οποίων το έργο υπήρξε η βασική αφετηρία του Συμπεριφορισμού. Σύμφωνα με το θεμελιακό αξίωμα του Συμπεριφορισμού το άτομο θεωρείται ως εξαρτημένη μεταβλητή των περιβαλλοντικών επιδράσεων. Με τη μελέτη της διαμόρφωσης και του ελέγχου των περιβαλλοντικών επιδράσεων πάνω στην ανθρώπινη συμπεριφορά και των νόμων που την διέπουν ασχολείται ο κλάδος της ψυχολογίας που ονομάζεται Ψυχολογία της Μάθησης. Ακόμη και ως τη δεκαετία του 1950 παρόλη τη διεύρυνση των νόμων της μάθησης με την συντελεστική διαδικασία, τη διαπίστωση δηλαδή του SKINNER ότι οι επιπτώσεις της συμπεριφοράς διαμορφώνουν και την ίδια τη συμπεριφορά, το θεμελιακό αξίωμα των πρώτων Συμπεριφοριστών φαινόταν αδιαμφισβήτητο.

Αρχές της δεκαετίας του 1960 παρατηρείται ουσιαστικά ένα ρήγμα στο δογματισμό των Συμπεριφοριστών και αρχίζει μια καινούργια εποχή. Αυτό οφείλεται στην άνθιση ενός νέου κλάδου της Ψυχολογίας που ονομάζεται Γνωσιακή Ψυχολογία φέρνοντας στο προσκήνιο τις δυνατότητες της επεξεργασίας από το ίδιο άτομο των μηνυμάτων από το περιβάλλον. Αυτή η (νέα;) θεώρηση της ανθρώπινης μάθησης δίνει έμφαση στην μορφοποιό σημασία των γνωστικών διεργασιών, οι οποίες ως ενδιάμεσες μεταβλητές – μεταξύ περιβαλλοντικών επιδράσεων και συμπεριφοράς παρεμβαίνουν: ο άνθρωπος δεν θεωρείται πλέον έρμαιο των εξωτερικών συνθηκών αλλά η διαμόρφωση της συμπεριφοράς του οφείλεται σε μεγάλο βαθμό σε γνωστικές, αλλά και συναισθηματικές και βιολογικές παραμέτρους.

Ο κλασσικός και ακραίος Συμπεριφορισμός λοιπόν των αρχών του 19ου αιώνα διευρύνθηκε, εμπλουτίστηκε κιʼ έτσι έχουμε σήμερα μια πιο ολοκληρωμένη άποψη για την κατανόηση των φαινομένων που διαμορφώνουν την ανθρώπινη συμπεριφορά. .εν παραγνωρίζεται όμως και ο παράγων «σύστημα» δηλαδή το κοινωνικό περιβάλλον το οποίο βρίσκεται σε δυναμική σχέση αλληλοεπιρροής με την ανθρώπινη συμπεριφορά. Όλον αυτό τον πλούτο των γνώσεων χρησιμοποιούμε πλέον και στη σκόπιμη τροποποίηση της συμπεριφοράς, όταν δηλαδή το άτομο παρουσιάζει δυσλειτουργίες και χρειάζεται εξειδικευμένη ψυχοθεραπευτική βοήθεια.

Η Γνωσιακή – Συμπεριφοριστική Ψυχοθεραπεία λοιπόν αποτελείται από μια σειρά πειραματικών ψυχολογικών μεθόδων με τη βοήθεια των οποίων μπορούν να μειωθούν ή να εξαλειφθούν αποκλίσεις της συμπεριφοράς (ή ψυχολογικά προβλήματα). Τόσο η ερμηνεία της δημιουργίας και διατήρησης της προβληματικής συμπεριφοράς όσο και οι μέθοδοι παρέμβασης βασίζονται στην Ψυχολογία της Μάθησης και την Γνωστική Ψυχολογία.

Ο βασικός πυρήνας της Γ/Σ Ψ αποτελείται από τρεις βασικές αρχές:
1. η γνωσιακή λειτουργία επηρεάζει τη συμπεριφορά,
2. η γνωσιακή λειτουργία μπορεί να ελεγχθεί και να μεταβληθεί και
3. οι επιθυμητές αλλαγές στη συμπεριφορά μπορούν να επηρεαστούν από γνωσιακές αλλαγές.
Τόσο από τον ορισμό της Γ/Σ Ψ όσο και από την αναφορά στις βασικές αρχές έχει γίνει σαφές το πόσο διαφορετικά ερμηνεύεται και αντιμετωπίζεται η ομαλή συμπεριφορά όπως και η απόκλισή της σήμερα, σε σχέση με την τεχνοκρατική και εμπειριοκρατική άποψη των πρώτων Συμπεριφοριστών.

Τα γενικά χαρακτηριστικά της Γ/Σ Ψ μπορούν να συνοψισθούν ως εξής:
1.Ο θεραπευτής καλείται να καταλάβει με ποιο τρόπο ο πελάτης δομεί τον κόσμο μέσα του και πως αυτό μπορεί να τον επηρεάζει συναισθηματικά ή στη συμπεριφορά του. Με την αναγνώριση των διεργασιακών λαθών στο τρόπο σκέψης του πελάτη ξεκινά και η διαδικασία της παρέμβασης. Είναι αυτονόητο ότι όσο πιο περιορισμένες είναι οι δυνατότητες του πελάτη, π.χ. πελάτης με πνευματική καθυστέρηση ή το πολύ μικρό παιδί, τόσο αυξάνει η κατευθυντική δράση του θεραπευτή.
2.Η συνεργασία μεταξύ θεραπευτή και πελάτη διέπεται από την αρχή “εσύ κι εγώ θα συνεργαστούμε για να αντιμετωπίσουμε το πρόβλημά σου” αντί “εγώ θα σε θεραπεύσω”.
3.Η επιλογή των θεραπευτικών στόχων γίνεται από κοινού (θεραπευτής και πελάτης).
4.Γίνονται συνεχείς μετρήσεις ώστε και ο πελάτης να είναι ενήμερος για την πορεία της θεραπείας.
5.Δίδεται ιδιαίτερη έμφαση στο πώς σκέφτεται, συμπεριφέρεται και αισθάνεται ο πελάτης έξω από το χώρο των θεραπευτικών συνεδριών.

Οι μέθοδοι και οι τεχνικές που χρησιμοποιούνται στη Γ/Σ Ψ μπορεί να πάρουν διάφορες μορφές, δηλαδή να είναι π.χ. μια κλασσική συμπεριφοριστική μέθοδος με περιορισμένη ενεργό συμμετοχή του πελάτη όπως είναι η συστηματική ενίσχυση μιας θετικής αλλαγής, ένας συγκερασμός συμπεριφοριστικής τεχνικής και γνωσιακής με παίξιμο ρόλων από ένα σενάριο βασισμένο σε μία για τον πελάτη δύσκολη κατάσταση όπου χρησιμοποιούνται και αυτοσυμβουλές (συγκεκριμένες φράσεις) ή μια καθεαυτό γνωσιακή μέθοδος όπου η συστηματική αμφισβήτηση διεργασιακών λαθών στο τρόπο σκέψης του πελάτη με χρησιμοποίηση της πενταπλής στήλης οδηγεί στη γνωσιακή αναδόμηση με αποτέλεσμα ένα νέο τρόπο σκέψης και δράσης του πελάτη.

Η αξιοπιστία της Γ/Σ Ψ που βασίζεται στον έλεγχο της αποτελεσματικότητας των παρεμβάσεων και η σχετικά μικρή χρονική διάρκειά τους, γεγονός που συνδέεται με την εξονυχιστική διερεύνηση των ψυχοθεραπευτικών διαδικασιών γενικότερα από οικονομική άποψη, είναι πιθανώς οι κύριο λόγοι της μεγάλης διάδοσης αυτού του τύπου ψυχοθεραπείας. Σε Εθνικά Συστήματα Υγείας πολλών χωρών του εξωτερικού όπως και στην Ειδική Αγωγή, στη Σχολική Ψυχολογία κ.α. εφαρμόζονται κυρίως μοντέλα πρόληψης και παρέμβασης σε θέματα ψυχικής υγείας που βασίζονται στη Γ/Σ Ψ. Ιδιαίτερα δημοφιλής φαίνεται να έχει γίνει η Γ/Σ Ψ στην αντιμετώπιση φοβιών και κατάθλιψης όπως και σε εξελικτικές διαταραχές της παιδικής/ εφηβικής ηλικίας. Το γεγονός αυτό δεν σημαίνει ότι και σε άλλες διαταραχές δεν έχει υψηλά ποσοστά αποτελεσματικότητας. Τέλος, αναφέρουμε ότι, η έρευνα συνεχίζεται ώστε να δημιουργηθούν ακόμη πιο αποτελεσματικά πλαίσια πρόληψης και παρέμβασης για όλες τις μορφές δυσκολιών προσαρμογής του ατόμου, είτε σε ατομική, είτε σε ομαδική, είτε σε κοινοτική βάση, (δηλαδή μέσα στη κοινότητα που ζει το άτομο). Επίσης εντατικοποιήθηκε τελευταία η διερεύνηση της ελεγχόμενης χρησιμοποίησης ηλεκτρονικών υπολογιστών και διαδικτύου ως προστάδια ή συμπληρωματικά στοιχεία τόσο για την πρόληψη όσο και για την παρέμβαση. Ελπίζουμε, επίσης, ότι ο επιστημολογικός διάλογος που έχει ανοίξει μεταξύ διαφορετικών ψυχοθεραπευτικών προσεγγίσεων κυρίως μεταξύ Γ/Σ Ψ και συστημικών ψυχοθεραπειών να αποδώσει σύντομα καρπούς και να διευρύνει και τις δυνατότητες της Γ/Σ Ψ.

Αναστασία Καλαντζή – Αzizi
Καθηγ. Κλινικής Ψυχολογίας Παν/μίου Αθηνών
Επιστημονική Υπεύθυνος του Ινστιτούτου Έρευνας & Θεραπείας της Συμπεριφοράς

Ενδεικτική Βιβλιογραφία στα Ελληνικά

ΣΕΙΡΕΣ:
ΣΕΙΡΑ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑ, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα

ΚΑΛΑΝΤΖΗ-ΑΖΙΖΙ, Α., ΔΕΓΛΕΡΗΣ,Ν. (1992) τόμ.1, Θέματα Ψυχοθεραπείας της Συμπεριφοράς, Ελληνική Εταιρεία Έρευνας της Συμπεριφοράς, Ινστιτούτο Έρευνας & Θεραπείας της Συμπεριφοράς.

ΜΠΟΥΛΟΥΓΟΥΡΗΣ, Ι. (1995), τόμ. 2, Θέματα Γνωσιακής και Συμπεριφοριστικής Θεραπείας – Τόμος Β΄, Ελληνική Εταιρεία Έρευνας της Συμπεριφοράς, Ινστιτούτο Έρευνας & Θεραπείας της Συμπεριφοράς.

ΜΠΟΥΛΟΥΓΟΥΡΗΣ, Ι. (1996), τομ. 3, Θέματα Γνωσιακής και Συμπεριφοριστικής Θεραπείας – Τόμος Γ΄, Ελληνική Εταιρεία Έρευνας της Συμπεριφοράς, Ινστιτούτο Έρευνας & Θεραπείας της Συμπεριφοράς.

ΚΑΛΠΑΚΟΓΛΟΥ, Θ. (1997) Άγχος και Πανικός.

ΜΠΟΥΛΟΥΓΟΥΡΗΣ, Ι. (1991) Φοβίες και η αντιμετώπισή τους.

ΣΕΙΡΑ: «ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗ ΒΟΗΘΕΙΑ ΚΑΙ ΑΥΤΟΕΚΠΑΙ.ΕΥΣΗ» Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα

NEUHAUS, C. (1998), Το υπερκινητικό παιδί και τα προβλήματά, Μ. Ζαφειροπούλου (επιμ.)

KENNERLEY, Η. (1999) Ξεπερνώντας το άγχος, Μ.Χαρίτου-Φατούρου (επιμ.)

GILBERT, Ρ. (1999) Ξεπερνώντας την κατάθλιψη, ..Μόνος (επιμ.)

ΣΕΙΡΑ ΒΙΒΛΙΟΘΕΡΑΠΕΙΑ, Αθήνα εκδ. ΠΑΤΑΚΗ

BECK, Α.Τ. (1992) Δεν αρκεί μόνο η αγάπη

SINGER-KAPLAN, Η. (1995) Πώς να ξεπεράσετε την πρόωρη εκσπερμάτωση.

HERBERT, M. (1992) Ψυχολογικά προβλήματα παιδικής ηλικίας (τομ.αʼ, τομ.βʼ) Ι.Ν.Παρασκευόπουλος (επιμ.) Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα.

HERBERT, M. (1992) Ψυχολογικά προβλήματα εφηβικής ηλικίας, Α. Καλαντζή-Αzizi Επιμ. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα.

DATILIO, F.M., PADESKY, C.A. (1995) Καλαντζή-Azizi, Α. (επιμ.), Συμβουλευτική ζευγαριών, Αθήνα, Ελληνικά Γράματα

ΚΑΛΑΝΤΖΗ-ΑΖΙΖΙ, Α. (1998 Ε΄έκδοση) Εφαρμοσμένη Κλινική Ψυχολογία στο χώρο του Σχολείου, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα.

ΚΑΛΑΝΤΖΗ-ΑΖΙΖΙ, Α.(1998 Ε΄έκδοση) Εφαρμοσμένη Κλινική Ψυχολογία στο χώρο της υγείας, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα.

ΚΑΛΑΝΤΖΗ-ΑΖΙΖΙ, Α.(1998 Ε΄έκδοση) Αυτογνωσία: Αυτοανάλυση, Αυτοέλεγχος, Αθήνα, Ελληνικά Γράμμματα.

ΚΑΛΑΝΤΖΗ-ΑΖΙΖΙ Α. (1997) Εφαρμογές της Γνωστικής Ψυχολογίας στη Κλινική Πρακτική, Ψυχολογία 4 (2) 118-128

ΚΑΛΑΝΤΖΗ-ΑΖΙΖΙ, Α. ΓΑΛΑΝΑΚΗ, Ε. (2000) Η ψυχοθεραπεία ως σύστημα και η αναγκαιότητα ενός «ανοίγματος». Παραδείγματα της συστημικής οπτικής στη γνωσιακή-συμπεριφοριστική ψυχοθεραπεία, Ψυχολογία, Ειδικό τεύχος «Κλινική Ψυχολογία», Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα.

KANFER, F.H. (1999) Από την κλασσική εξαρτημένη μάθηση και την συντελεστική μάθηση στην προσανατολισμένη προς το σύστημα θεραπεία της συμπεριφοράς (μετ. Κ.Αγγελής & Γ. Ευσταθίου) Βιβλίο Περιλήψεων – Newsletter, Διημερίδα: Εκπαίδευση στη Γνωσιακή ή Γνωστική Συμπεριφοριστική Ψυχοθεραπεία, Αθήνα 11-12.12.1999

MARKS, I. (1991) Νικήστε τις φοβίες, Ι. Κασβίκης (επιμ.), Αθήνα, Εκδόσεις Λήθη.

ΜΠΟΥΛΟΥΓΟΥΡΗΣ, Ι. (1994) Κατανόηση του σεξ: εσφαλμένες αντιλήψεις, επιστημονικά δεδομένα και σύγχρονη θεραπεία, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα.

ΠΑΠΑΚΩΣΤΑΣ, Ι. (1996) Γνωσιακή Ψυχοθεραπεία: Θεωρία και πράξη, Αθήνα, Ινστιτούτο Έρευνας & Θεραπείας της Συμπεριφοράς.

RONEN, T. (1999) Η γνωστική-εξελικτική θεραπεία στα παιδιά, Μ.Ζαφειροπούλου (επιμ.) Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα.