Sep
24grammata.com/ ιστορία της Λογοτεχνίας
Σχόλιο δύο πτυχών της ποίησης του Τ.Σ. Έλιοτ- Η τεχνική και το ξεπέρασμα της ηθικής του θανάτου
Με αφορμή την επέτειο της γέννησης ( 26 Σεπτεμβρίου 1888) του Τόμας Στερνς Έλιοτ (Thomas Stearns Eliot)
Διαβάστε τα βιογραφικά του Ελιοτ και το ebook “έρημη χώρα” του Τόμας Στερνς Ελιοτ κλικ εδώ
γράφει ο Απόστολος Θηβαίος
Με τον περιφραστικό όρο «εσωτερική, ποιητική αλληλεγγύη», νοείται η παροχή δάνειου υλικού, κατάλληλου κάθε φορά για να ισχυροποιήθεί μία δημιουργία, να εμπλουτιστεί το υλικό της και να εκτελεστεί έτσι πληρέστερα η διαδικασία μετάδοσης του μηνύματος. Εκείνου που μπορεί να είναι μια ιδέα ή ένα συναίσθημα, ή πάλι μια συνολική θεώρηση του κόσμου, δηλαδή μια αισθητική προσέγγιση με άλλα λόγια. Τούτη η πρακτική επιβεβαιώνει από τη μια μεριά, τη βαθιά επικοινωνία των ίδιων των δημιουργών και των προτάσεών τους, ενώ από την άλλη αποδεικνύει πως μια είναι η ποίηση και άλλο τίποτε δεν πράττουμε από το να προφέρουμε αλλιώς τις κρυφές μας αλήθειες, τις τόσο διαχρονικές και άσβηστες. Τρανό παράδειγμα η ίδια η κριτική, η οποία στις πλείστες των περιπτώσεων προσεγγίζει ένα έργο, λαμβάνοντας υπόψη πάντοτε τη διακριτική «συγγένεια» του δημιουργού με κάποιον από τους μείζονες, όσους έχουν οριστεί μέτρο και στάθμη ποιοτική.
Η ανωτέρα παραδοχή, παρά την ελλιπέστατη, αποδεικτική διαδικασία, την οποία ακολουθεί συνιστά ένα γεγονός συνεπές μες στους κόλπους των πιο υποκειμενικών τεχνών, όπως είναι η ποίηση. Σαφώς και στη στιχουργική διαδικασία, παρά την υποκειμενική αφετηρία οδηγούμαστε κατά γενική ομολογία σε ένα είδος αντικειμενοποίησης του συμβόλου, των ποιητικών δηλαδή μέσων, έτσι ώστε αυτό να καταστεί οικείο, συχνό, διόλου εξεζητημένο, να συντελεστεί η ποιητική διαδικασία, πτυχή της οποίας είναι η βαθύτερη επικοινωνία με το ίδιο το πρόσωπο, τον δέκτη. Ετούτος ο τελευταίος πληρεί με άλλα λόγια τις απαιτήσεις και προσδίδει υπόσταση στο σύνολο της ποιητικής διαδικασίας, συμμετέχοντας κυρίως αισθητικά σε ένα μοναδικής φύσεως δρώμενο.
Η περίπτωση της «Ρημαγμένης Γης» του Βρεττανού Τ.Σ. Έλιοτ συνιστά ένα από τα πλέον αντιπροσωπευτικά παραδείγματα μιας εργαστηριακής μεθόδου ποιητικής συγγραφής. Ένα από τα πλέον αμφιλεγόμενα και κορυφαία ποιήματα του περασμένου αιώνα, στάθηκε πολλές φορές ένα αβαθές υλικό, διαθέσιμων πληροφοριών, δάνειων στοιχείων από τη διεθνή, λογοτεχνική παράδοση. Ο Έλιοτ ενσωματώνει στο έργο του, πρωτότυπα σχέδια της ποιητικής του νεότητας, ύφη και πληροφορίες, τόσο από τη ρωμαϊκή περίοδο, όσο και τη μεσσαιωνική, δυτική λογοτεχνία, η οποία τόσο πλούσια στάθηκε. Με τον τρόπο αυτό καθιστά τη «Ρημαγμένη Γη» μία ποιητική «κιβωτό», μες στην οποία επιζούν μερικές από τις πιο σημαντικές, συγγραφικές ομολογίες του παρελθόντος. Το ποίημα αυτό, σύνθεση πέντε, αυτοτελών μερών, με υπόγεια σύνδεση, πραγματεύεται την πτώση του ανθρώπινου πολιτισμού, την κατάπτωση των ηθικών αξιών και των κοινωνικών συστημάτων, όπως αυτά προσδιορίστηκαν πριν την πρώτη, αιματηρή, παγκόσμια σύγκρουση. Το 1922, έτος δημοσίευσης της ποιητικής σύνθεσης, η Ευρώπη μοιάζει ανίκανη να διαχειριστεί το βάρος ενός πολέμου. Η κρίση, η οποία οδήγησε στο αιματοκύλισμα, φύσως πολιτικής, μεταβάλλεται έπειτα από την τελική έκβαση της εμπόλεμης σύρραξης σε μια κρίση αξιών και δογμάτων. Ο άνθρωπος της αυγής του 21ου αιώνα, συγκλονισμένος από τον τρομερό πόλεμο διαπιστώνει την ένδεια του παγκόσμιου πολιτισμού, την υποβάθμιση της ανθρώπινης αξίας, την περιφρόνηση των κορυφαίων, ανθρωπιστικών κηρυγμάτων, όπως κυριάρχησαν από την περίοδο του Διαφωτισμού. Η αλμπέρτεια λογική αποδεικνύεται ανεπαρκής για να αποτρέψει το βίωμα του πολέμου. Ο κόσμος παραδέχεται την ήττα του, αφού κάθε πόλεμος συνιστά, πέρα από την έκβασή του, μία πανωλεθρία της ηθικής και του ανθρωπισμού. Μες σε αυτό το περιβάλλον ο Έλιοτ συνθέτει τη «Ρημαγμένη Γη», επισημαίνοντας ακριβώς ετούτη την ατμόσφαιρα, την αδυναμία της παγκόσμιας κοινωνίας να ανταπεξέλθει στα καλέσματα της προόδου. Οι συνέπειες του Ά Παγκοσμίου Πολέμου καθίστανται τραχύτατες και διαχρονικές, καθώς οι συσχετισμοί και οι αντιπαλότητες οι οποίες θα προκύψουν θα θρέψουν λίγα χρόνια μετά ένα δεύτερο πόλεμο, ακόμα πιο σκληρό και αμείλικτο. Ο πόλεμος, η αντίθεση εξελίσσεται, πραγματοποιώντας την πρόοδο με την οποία ο άνθρωπος όφειλε να προικίσει το ίδιο το μέλλον του. Οι αναφορές του Έλιοτ πραγματοποιούνται με έναν τρόπο λαμπρό, αντάξιο της ικανότητάς του να μετατρέπει σε σύμβολα τις πιο απλές και βασικές δομές, την ιστορία την ίδια, την προφορική παράδοση, όπως επιζεί στα χείλη των συμπατριωτών του. Μες στο ποιητικό δρώμενο του Έλιοτ υφίστανται όλες οι αναγκαίες πληροφορίες για μια πιο ενσυνείδητη ανταπόκριση στο διαψευσμένο όραμα του ποιητή, αλλά και τη συγκρατημένη αισιοδοξία του πως το μύνημα αυτό μπορεί να σταθεί αφετηρία για μια επανακυριαρχία της ανθρώπινης ηθικής και της αξιωματικής υποχρέωσης του ανθρώπου, όπως απορρέει από τη φύση του για την ταύτισή με το πιο ουσιώδες νόημα του όρου «πρόοδος.» Σαφώς και οι παρεχόμενες πληροφορίες, οι υποσημειώσεις δηλαδή αυτές δεν θα είχαν καμιά αξία αν δεν έτρεφαν την ίδια τη δημιουργία, αν δεν εξυπηρετούσαν, με θαυμαστή οικονομία ένα δίκτυο ιδεών, απόλυτα συνυφασμένου με την αληθινό σκοπό κάθε σπουδαίας δημιουργίας. Με άλλα λόγια λοιπόν θα μπορούσαμε να πούμε πως ο Έλιοτ δεν δημιουργεί έναν πρωτότυπο λόγο, αλλά επιδιώκει στη μεταφορά του εγνωσμένου λόγου από τη μοναχική ονειροπόληση προς μια συλλογικότερη επιδίωξη.
Θα μπορούσε κανείς να παραθέσει πλήθος πληροφοριών, επί συγκεκριμένων στίχων ή τμημάτων της δημιουργίας και να αντλήσει από εκεί στοιχεία για την εποχή και την ίδια την πρόθεση του ποιητή. Με βεβαιότητα, μια προσεκτική ανάλυση της δομής, των θεμάτων και της γενικότερης κατεύθυνσης μες στην οποία αυτά κινούνται, καθ΄υπόδειξη του Έλιοτ θα αποδείκνυε, πέρα από κάθε αμφιβολία τη στέρεα συνδεσμολογία ανάμεσα στην ποίησή του και σε εκείνη όλων των υπολοίπων εποχών και κύρια εκείνων που συνεπάγονται χρονολογικά και ηθικά σημεία αναφοράς, για τους κορυφαίους σταθμούς της σκέψης, για την εξάντληση της τελευταίας από μια αυτοκαστροφική, ανθρώπινη εμμονή. Το έργο του Έλιοτ σήμερα περισσότερο χαρακτηρίζεται από μια αυτούσια και θαρραλέα ανταπόκριση στην ανθρώπινη φθορά, έτσι όπως προκύπτει, μέσα από τις εποχές και τις κοινωνίες. Η απώλεια, η καταστροφή, η αίσθηση του κατακερματισμένου τοπίου, το οποίο καθίσταται ανυπόφορο για το νέο άνθρωπο, η αναγκαιότητα μιας ψυχρής αισιοδοξίας, επιβαλόμενης από την ανθρώπινη φύση, τα προσωπικά βιώματα, κάθε δομικό υλικό της σύνθεσης εντάσσεται μες στο κλίμα αυτό. Η «Ρημαγμένη Γη» συγκροτείται μες σε ένα κλίμα απογοήτευσης, Ο θάνατος συνιστά μια σκληρή πραγματικότητα, ένα γεγονός κοινό και σύνηθες. Η αποτυχία του ανθρώπου να προάγει τις συνθήκες της επιβίωσής του θα αποκρυσταλλωθεί μες στο έργο του Έλιοτ. Η καθολική παραίτηση από τη διεκδίκηση ενός νέου μέλλοντος διατρέχει σαν φλέβα και σηματοδοτεί τον παλμό της ποιητικής σύνθεσης.
Ακριβώς όμως ετούτη την οπτική είναι που καλείται η σύγχρονη, ποιητική δημιουργία να ξεπεράσει. Η ιδεολογική βάση δηλαδή της ποίησης, οφείλει να ξεπεράσει το μιμητισμό μιας πεισιθάνατης προσέγγισης και να τεθεί υπό το φως μια ασυγκράτητης αισιοδοξίας, η οποία θα στρέφει το βλέμμα της προς τις προγονικές εποχές, μόνο για να σημειώσει τις συνθήκες, να εξετάσει τα στοιχεία, να μεταφράσει, να αρνηθεί και να θέσει κάτω από το φως του ήλιου πια τις διεκδικήσεις της. Ο Έλιοτ, όπως και ο δικός μας Καβάφης συνέλαβαν και απεικόνισαν, όχι μια ιδέα, αλλά μια αισθητική, ανίχνευσαν και ξέκριναν μες στα αδιάθετα υλικά της ψυχής το βαθύτερο αίσθημα μια καταρρακωμένης εποχής. Το προχώρημα στην ποίηση ίσως να συνιστά η περιφρόνηση του θανάτου, ως θεματικής και η στοχοθέτηση ενός λαμπρού κόσμου. Η ειλικρινής ετούτη τοποθέτηση δεν μπορεί παρά να λειτουργήσει ευεργετικά, ανανεωτικά στην καθηλωμένη, ποιητική δημιουργία, η οποία αστική, καθώς είναι περιχαρακώνεται και θρέφεται από ένα είδος απομόνωσης, μια μοναξιά συνώνυμη τιμωρία της ιστορικής της αποτυχίας.
Το παρόν αυτό κείμενο δεν έχει σκοπό να υποβαθμίσει ένα κορυφαίο, ποιητικό δείγμα με βαθιά και ουσιαστικά μηνύματα. Τόσο η τεχνική του, όσο και το ιδεολογικό του υπόβαθρό το καθιστούν από τη μια μοντέρνο και επίκαιρο και από την άλλη αναχρονιστικό, σαν μια ιστορική μνήμη, τοποθετημένη πια μες στην πτέρυγα των εκθεμάτων. Ετούτο το τελευταίο απαιτεί θάρρος, βεβαίως, περίσσιο. Η ποίηση αποζητά το καινούριο, το άκοπο, το ισχυρό, εκείνο που έχει θραφεί με αλήθεια και έχει δώσει μόνον τέτοια. Η ποιητική δημιουργία, υποκλινόμενη στον οίστρο της παλαιότερης εποχής αποζητά μια υπενθύμιση, μια επιβεβαίωση του ανανεωτικού χαρακτήρα με τον οποίο είναι προικισμένη. Η «Ρημαγμένη Γη» θα συνιστά πάντοτε αντικείμενο μελέτης για ερευνητές και φιλολόγους. Όμως τα δάνεια στοιχεία με τα οποία μπορεί να μας τροφοδοτήσει η παλαιά ποίηση θα πρέπει εμείς με την ιστορική μας σειρά να τα εντάξουμε σε ένα νέο σχήμα, σε μια νέα βάση ιδεών. Η ιστορία με βεβαιότητα πρόκειται να επαναληφθεί. Ας αντικρύσουμε ετούτη την επανάληψη με ένα νέο τρόπο. Η τέχνη μπορεί να σταθεί έδαφος γόνιμο.
Ο Τ. Σ. Έλιοτ γεννήθηκε στις 26 Σεπτεμβρίου του 1888. Η ημερολογιακή σύμπτωση συνιστά μια καλά προμελετημένη ευκαιρία να διατυπωθούν μερικά ζητήματα προς συζήτηση.