Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΣΤΑ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΑ ΦΥΣΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΩΝ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΩΝ ΑΚΑΔΗΜΙΩΝ ΚΑΤΑ ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΜΙΣΟ ΤΟΥ ΕΙΚΟΣΤΟΥ ΑΙΩΝΑ

24grammata.com/ εκπαίδευση

Κωνσταντίνος Ταμπάκης

Φυσικός ΕΚΠΑ – Μ.Δ.Ε. στις Φυσικές Επιστήμες στην Εκπαίδευση

Κωνσταντίνος Σκορδούλης

Αν. Καθηγητής Π.Τ.Δ.Ε. Παν/μίου Αθηνών

www.elemedu.upatras.gr

Η εργασία αυτή θα έπρεπε να είναι επικεντρωμένη στην ιστορία των επιστημών και πως αυτή εμφανίζεται μέσα στα εγχειρίδια φυσικής που χρησιμοποιήθηκαν για την εκπαίδευση των δασκάλων στο πρώτο μισό του εικοστού αιώνα. Από την αρχή όμως θα πρέπει να ζητήσουμε την κατανόησή σας και να σας ενημερώσουμε ότι θα μιλήσουμε πιο γενικά για την εκπαίδευση των δασκάλων στις φυσικές επιστήμες, καθώς και ότι θα παρουσιάσω στοιχεία από μια γενικότερη έρευνα. Η αλλαγή αυτή του θέματος της ομιλίας έγινε για τον λόγο ότι, λίγο μετά την κατάθεση της περίληψης στους υπεύθυνους του συνεδρίου, η κύρια βιβλιοθήκη αναφοράς μας, η βιβλιοθήκη της Μαρασλείου έκλεισε για ανακαίνιση. Γι’ αυτό τον λόγο, τα αποτελέσματα όσον αφορά τα εγχειρίδια που θα σας παρουσιάσω βασίζονται ακόμα στην πρώτη φάση της διερεύνησης.

Η έρευνα που θα σας αναπτύξω εντάσσεται σε ένα γενικότερο πλαίσιο μελέτης της διδασκαλίας των φυσικών επιστημών στους δασκάλους, η οποία χρηματοδοτείται από το κοινό ερευνητικό πρόγραμμα του Ιστορικού Αρχείου Νέας Γενιάς και του Κέντρου Νεοελληνικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών και η οποία εκκινεί από τις αρχές του νεοελληνικού κράτους μέχρι και την δεκαετία του 1950. Ανάδοχος της μελέτης αυτής είναι η ερευνητική ομάδα ιστορίας και φιλοσοφίας της επιστήμης του τομέα Φυσικών επιστημών, Τεχνολογίας και Περιβάλλοντος στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του πανεπιστημίου Αθηνών. Η ενασχόλησή μας με την ιστορία της εκπαίδευσης δείχνει την πεποίθηση μας ότι η διδακτική των φυσικών επιστημών μπορεί να επωφεληθεί πολύ από την ιστορία της επιστήμης την οποία έχει σαν σκοπό να μετασχηματίσει παιδαγωγικά, ειδικά στην περίπτωση των δασκάλων. Ταυτόχρονα,  η μελέτη της ιστορίας της διδασκαλίας των φυσικών επιστημών στα Διδασκαλεία και στις Παιδαγωγικές Ακαδημίες και η διατύπωση των αντίστοιχων επιρροών και επιδράσεων της με την κοινότητα των φυσικών στον ελλαδικό χώρο της εποχής, ίσως να είναι ικανή να μας δώσει απάντηση σε διδακτικά ερωτήματα που έχουν σχέση με την ωριμότητα της φυσικής σκέψης στην Ελλάδα στην εποχή μας και την ικανότητα μας να διδάξουμε σύγχρονες θεωρίες των φυσικών επιστημών στην ελληνική εκπαίδευση. Στο πλαίσιο αυτό, η ερευνητική μας ομάδα μελετάει τόσο τα εγχειρίδια που χρησιμοποιήθηκαν στην διδασκαλία των Φυσικών επιστημών στην πρωτοβάθμια, δευτεροβάθμια και τριτοβάθμια εκπαίδευση όσο και την ίδια την υποδοχή νέων θεωριών στον ελλαδικό χώρο.

Επιστρέφοντας στην παρούσα εργασία, θα προχωρήσω στο να αναφέρω τι ακριβώς σημαίνει ιστορική διάσταση της επιστήμης στην μελέτη μας. Κατά την αποδελτίωση των εγχειριδίων ψάχνουμε τα παρακάτω στοιχεία:

Ιστορικές βιογραφίες επιστημόνων

Αναφορά των εισηγητών μιας θεωρίας και του έργου τους

Αναφορές σε χρονολογίες εισαγωγής θεωριών

Αναφορά σε ιστορικά πειράματα

Αναφορές σε φυσικές θεωρίες της αρχαιότητας ή και σύγκριση τους με τις επιστημονικές θεωρίες της εποχής που γράφεται το βιβλίο

Ειδικά η τελευταία συνιστώσα παρουσιάζει κατά την άποψη μας ιδιαίτερο ενδιαφέρον, γιατί άπτεται ενός ιδιαίτερου προβλήματος στην ιστορία της επιστήμης. Ο ελλαδικός χώρος μετά την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους θεωρείται σαν ένας χώρος υποδοχής και όχι παραγωγής της επιστημονικής γνώσης, σαν ένας κοινωνικός σχηματισμός δηλαδή που έχει μόνο ‘εξωτερική ιστορία ’ όσον αφορά την επιστήμη και ελάχιστη εσωτερική ιστορία. Έτσι, υπάρχει κυρίως η ιστορία των κοινωνικών σχηματισμών και των επιρροών που άσκησαν στην επιστημονική εξέλιξης και απουσιάζει η δράση της ίδιας της επιστημονικής πρακτικής ως κινητήρια δύναμη προόδου. Στην ειδική περίπτωση του ελλαδικού χώρου, πιστεύουμε ότι οι επιστημολογικές, φιλοσοφικές και φυσικές αναφορές στην αρχαιότητα μπορούν να δείξουν το αμάλγαμα που δημιουργούν οι παλαιότερες απόψεις με τις νέες, καθώς οι πρώτες δίνουν την θέση τους στις τελευταίες. Ταυτόχρονα, η αναγκαστική αυτή έμφαση στην εξωτερική ιστορία του ελλαδικού επιστημονικού χώρου μας κάνει να στρεφόμαστε  στα γενικότερα κοινωνικά, ιστορικά και πολιτικά στοιχεία κάθε εποχής και στα ιδιαίτερα βιογραφικά στοιχεία κάθε επιστήμονα, με παραδείγματα τέτοιων να είναι ο τόπος σπουδών του και οι καθηγητές του

Πριν όμως μιλήσουμε για τα αποτελέσματα της μελέτης μας, μια σύντομη περιγραφή της εκπαίδευσης των δασκάλων την περίοδο που μας ενδιαφέρει είναι χρήσιμη. Πρώτο σχολείο δασκάλων στο ελληνικό κράτος ήταν το Τυπικό σχολείο στην Αίγινα, που ιδρύθηκε το 1830 και επιβίωσε μέχρι και το 1831. Αντικαταστάθηκε το 1834 από το Βασιλικό Διδασκαλείο, το οποίο λειτούργησε για ένα χρόνο στο Ναύπλιο και μεταφέρθηκε στην Αθήνα το 1835, μαζί με την αλλαγή της πρωτεύουσας. Κάποια χρόνια αργότερα, το 1842, λειτούργησε το παρθεναγωγείο της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας,  με καταστατικό στόχο την εκπαίδευση διδασκαλισσών.

Το 1864 η λειτουργία του Βασιλικού Διδασκαλείου έπαψε, μετά από κριτικές που είχαν αρχίσει τουλάχιστον από το 1850. Παρ’όλη την δέσμευση για σύντομη επανίδρυση του, το διάστημα από το 1865 μέχρι το 1878 οι δάσκαλοι εξεταζόντουσαν από κατά τόπους επιτροπές, των οποίων η ανιδιοτέλεια και η ικανότητα επιλογής κατάλληλων δασκάλων δέχτηκαν έντονη κριτική. Την εποχή εκείνη έγινε και μια προσπάθεια από την εκκλησία για το διορισμό ιερέων στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση, που απέτυχε λόγω πολιτικών συγκυριών αλλά και τις σθεναρής αντίστασης του νεοσύστατου Ελληνικού Διδασκαλικού Συλλόγου.

Μέσα στο γενικότερο αίτημα μεταρρύθμισης της Πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης της δεκαετίας του 1870, ιδρύεται το 1875 το Παιδαγωγείο στον Πειραιά με διευθυντή τον Σπύρο Μωραΐτη, το οποίο εκπαίδευε και δασκάλους. Την ίδια χρονία εκκινούν την λειτουργία τους τα Ζαρίφεια Διδασκαλεία στην Φιλιππούπολη και τα Ζωγράφεια στο Κεστοράτι της Ηπείρου. Ακολούθησε η ίδρυση του Διδασκαλείου της Θεσσαλονίκης ένα χρόνο αργότερα από τον «Σύλλογο προς Διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων» ενώ εν τέλει το 1878 ψηφίστηκε το νομοσχέδιο του Δηλιγιάννη « Περί συστάσεως του Διδασκαλείου εν Αθήναις», το οποίο προέβλεπε ένα τριετές πρόγραμμα σπουδών.

Παράλληλα όμως στην διδασκαλεία αυτή, ήδη από το1880 δημιουργήθηκαν τα υποδιδασκαλεία , με σκοπό την επιμόρφωση των γραμματοδιδασκάλων. Πιο σημαντική ίσως είναι η δημιουργία τριών νέων Διδασκαλείων, στην Πελοπόννησο, την Θεσσαλία και τα Επτάνησα. Το 1893, το κράτος εναρμονίζει τα Παρθεναγωγεία και τα Διδασκαλεία θηλέων με τα υπόλοιπα διδασκαλεία και αναγνωρίζει κάποια από αυτά, αφήνοντας τα όμως στα χέρια της ιδιωτικής πρωτοβουλίας.

Έχουμε φτάσει πια στην περίοδο που μας ενδιαφέρει, τις αρχές του εικοστού αιώνα, οι οποίες από την άποψη της ιστορίας της εκπαίδευσης των δασκάλων και όχι μόνο είναι ιδιαίτερα ταραχώδεις. Τα χρόνια από το 1895 μέχρι το 1907 γίνεται μια ριζική μετατροπή της κατάστασης της εκπαίδευσης των δασκάλων. Το Διδασκαλείο Θεσσαλίας μεταφέρεται, μετά την ήττα του 1897, στην Κόρινθο, παρουσιάζοντας διάφορα προβλήματα στην λειτουργία του, ενώ μέχρι το 1907 έχει σταδιακά παραμείνει μόνο το Διδασκαλείο Αθηνών. Με την πλούσια δωρεά των Γρηγορίου Μαρασλή και Δημήτριου Δωρίδη, το διδασκαλείο θα οργανωθεί καλύτερα ενώ η οριστική του μεταρρύθμιση γίνεται το 1910, οπότε και μετατρέπεται σε τετρατάξιο. Τα επόμενα χρόνια, μέχρι και το 1929 θα  δημιουργηθεί μια πληθώρα τύπων διδασκαλείων, που θα φτάσουν μέχρι και τα είκοσι. Το 1913 έχουμε τα μονοτάξια, το 1914 ιδρύονται τα τριτάξια με την προσαρτημένη σε αυτά τάξη,  το 1923 έχουμε την ίδρυση διαφόρων μονοτάξιων διδασκαλείων στην επαρχία, ενώ το 1920 ιδρύονται τα πεντατάξια και τα εξατάξια διδασκαλεία. Τα τελευτά, που ονομάζονται συνολικά πολυτάξια είναι και αυτά που θα επιβιώσουν, μετά την κατάργηση όλων των άλλων, το 1929 και θα λειτουργήσουν μέχρι το 1933, που θα καταργηθούν και αυτά για να δώσουν την θέση τους στις Παιδαγωγικές Ακαδημίες. Το πρώτο Αναλυτικό πρόγραμμα των Παιδαγωγικών Ακαδημιών, το οποίο ίσχυσε μέχρι και το 1962 δεν πρόβλεπε την διδασκαλία των Φυσικών Επιστημών, αν και μια παρασπονδία πρέπει να έγινε στην Μαράσλειο το έτος 1939-1940

Ήρθε η ώρα να δούμε ποιοι ήταν οι λεπτομέρειες της διδασκαλίας των Φυσικών Επιστημών στους δασκάλους τον εικοστό αιώνα. Τα διδασκαλεία το 1900 λειτουργούν με το αναθεωρημένο πρόγραμμα του 1888, το οποίο προβλέπει τα εξής:

Μαθήματα	Τάξη Α	Τάξη Β	Τάξη Γ	Σύνολο
Θρησκευτικά	2	2	2	6
Ελληνικά	12	9	9	30
Παιδαγωγικά	2	4	2	8
Εκπαιδευτική νομοθεσία	–	–	2	2
Διδακτικές ασκήσεις	–	–	9	9
Ιστορία	2	2	2	6
Μαθηματικά	3	3	–	6
Φυσική	2	2	2	6
Κοσμογραφία	–	–	1	1
Φυσιογραφία	2	2	2	6
Γεωγραφία	2	2	–	4
Εκκλησιαστική Μουσική	2	2	2	6
Ιχνογραφία και Καλλιγραφία	(1)	(1)	2	4
Τετράχορδο προαιρετικό	2	2	1	5
Ωδική	2	2	1	5
Γυμναστική και Υγιεινή	2	2	(1)	5
Οπλασκία	–	2	2	4
Σύνολο	37	38	42	117

Παρατηρούμε ότι οι Φυσικές Επιστήμες κατέχουν συνολικά 17 ώρες από τις 117, δηλαδή 14,5% του προγράμματος, με το ποσοστό να ανεβαίνει λίγο αν πάρει κανείς υπόψη του ότι στην Υγιεινή αναφέρονταν κάποια στοιχεία βιολογίας. Η ύλη για το κάθε μάθημα υπάρχει και μπορούμε να την δούμε αργότερα, αν σας ενδιαφέρει

Φυσική:

Α) Γενικές ιδιότητες των σωμάτων, Βαρύτητα, Υδροστατική, Ακουστική και στοιχεία μηχανικής, Αεροστατική

Β) Θερμότητα, Οπτική, Μετεωρολογία, Ηλεκτρισμός , Μαγνητισμός

Γ) Χημεία

Φυσιογραφία:

Α) Ανθρωπολογία, Ζωολογία

Β) Ορυκτολογία, Φυτολογία, Στοιχειώδης γεωργία και δενδροκομία

Γ) Στοιχειώδης γεωργία και δενδροκομία

Γεωγραφία:

Α) Ευρώπη

Β) Τέσσερις ήπειροι

Το πρόγραμμα αυτό αλλάζει μόνο μετά την δημιουργία της Μαρασλείου το 1910, όπως εμφανίζεται παρακάτω

Μαθήματα	Τάξη Α	Τάξη Β	Τάξη Γ	Τάξη Δ	Σύνολο
Θρησκευτικά	2	2	2	–	6
Ελληνικά	8	7	7	6	28
Ιστορία	2	2	2	–	6
Ιστορία του πολιτισμού	–	–	–	2	2
Μαθηματικά	3	2	–	–	5
Φυσική	2	2	–	–	4
Χημεία	3	–	–	–	3
Φυσική ιστορία	–	2	–	–	2
Ανθρωπολογία και Υγιεινή	–	1	3	–	4
Γενική και ειδική διδακτική	–	–	6	–	6
Παιδαγωγική	–	–	–	4	4
Διδακτικές ασκήσεις	–	–	–	14	14
Γεωγραφία	–	–	3	3	6
Πολιτική οικονομία και Εμπορικό Δίκαιο	–	2	–	–	2
Γεωπονική	1	2	–	–	3
Ζωολογία	2	–	–	–	2
Μελισσοκομία- Ελαιοκομία	–	–	2	2	4
Γαλλικά	2	–	2	2	6
Ωδική	2	2	2	(1)	7
Τετράχορδο ή αρμόνιο	2	2	2	(1)	7
Εκκλησιαστική μουσική	2	2	2	1	7
Ιχνογραφία και Καλλιγραφία	3	3	2	1	9
Χειροτεχνία	3	2	2	2	9
Γυμναστική και σκοποβολία	3	3	2	2	10
Σύνολο	40	40	39	41	160

Παρατηρούμε ότι η Φυσική, η Φυσική ιστορία, η Χημεία και η Γεωγραφία αποτελούν μαζί τις 15 από τις 160 ώρες, δηλαδή το 9,4% των ωρών. Το ποσοστό ανεβαίνει φυσικά αν συνυπολογιστούν και η Ζωολογία και Ανθρωπολογία, οπότε έχουμε 21 από τις 160 ώρες και ποσοστό 13%

Η ύλη για κάθε μάθημα επίσης υπάρχει

Φυσική:

Α) Γενικές ιδιότητες των σωμάτων, Βαρύτητα, Υδροστατική, Ακουστική, Ασκήσεις πρακτικές

Β) Θερμότητα, Οπτική, Μετεωρολογία, Ηλεκτρισμός , Μαγνητισμός, Ασκήσεις πρακτικές

Φυσική ιστορία:

Β) Ορυκτολογία, Φυτολογία, Γεωλογία, Βιολογία

Γ) Στοιχειώδης γεωργία και δενδροκομία

Γεωγραφία:

Γ) Ήπειροι πλην της Ευρώπης

Δ) Ευρώπη

Τα εγχειρίδια τώρα, τα οποία μας ενδιαφέρουν και πιο άμεσα καθορίζονταν γενικά από τον Σύλλογο Διδασκόντων του εκάστοτε διδασκαλείου. Αυτό σημαίνει ότι είναι ανάγκη να δούμε ποιοι ήταν οι καθηγητές που δίδασκαν τα Φυσικομαθηματικά σε κάθε σχολή, όχι μόνο γιατί θα ήταν οι κύριοι υπεύθυνοι για την επιλογή των βιβλίων αλλά και γιατί θα ήταν τα υποκείμενα της εξωτερικής ιστορίας που ανέφερα σαν βασικό παράγοντα. Ακριβή στοιχεία έχουμε δυστυχώς μόνο για τα Διδασκαλεία Αθηνών και Πελοποννήσου. Στο Διδασκαλείο Αθηνών δίδαξαν οι

Μιχαλόπουλος Θ. 1879, 1889

Κονδύλης Π. 1892

Κονιδιάρης Π 1899

Αθανασιάδης Γ. 1901

Χάιμαν Ιως. 1934-1950

Γκιζελής Δ   1939-40

Στο Διδασκαλείο Πελοποννήσου δίδαξαν οι

Σαρακωμένος Δ 1881- 1885, 1889

Ζαραχάνης Τρ,  1888, 1889

Αναγνωστόπουλος Απ, 1889, 1891

Καντακίδης 1891-1893

Τριγώνης Κ 1893, 1900- 1907

Κονδύλης Π

Δυστυχώς το κλείσιμο της βιβλιοθήκης της Μαρασλείου λόγω ανακαίνισης του κτιρίου δεν μας επέτρεψε να βρούμε τα αυθεντικά συγγράμματα. Παρ’ όλ’ αυτά, για δυο από τους καθηγητές μπορέσαμε με έμμεσο τρόπο να ανιχνεύσουμε τα πιθανά εγχειρίδια που πρέπει να χρησιμοποιούσαν, καθώς και τον τρόπο που γενικά αντιμετώπιζαν την φυσική. Το πρώτο είναι το βιβλίο « Στοιχεία Φυσικής», με συγγραφέα τον Π. Κονδύλη, γραμμένο το 1892, του οποίου μάλιστα η ύλη συμπίπτει απόλυτα με τις απαιτήσεις για την διδασκαλία της Φυσικής. Το δεύτερο είναι η « Επίτομος Φυσική» που συνέγραψε ο Γ. Αθανασιάδης για την χρήση των φοιτητών του στο πανεπιστήμιο Αθηνών, στην φυσικομαθηματική. Ο Γ. Αθανασιάδης ήταν μια κεντρική φιγούρα στην κοινότητα των φυσικών της εποχής του, ενώ δίδαξε για χρόνια στο Πανεπιστήμιο, πρώτα σαν επιμελητής μέχρι το 1903 και αργότερα σαν καθηγητής της μιας έδρας Φυσικής, το 1910. ταυτόχρονα ήταν και από τους οργανωτές του εργαστηρίου φυσικής του πανεπιστημίου. Η παρουσία του στην Μαράσλειο είναι ένδειξη δεσμών μεταξύ των διδασκαλείων και των πανεπιστημίων, εντύπωση που εντείνεται από το γεγονός της πρόσκαιρης μεταφοράς των εργαστηριών του πανεπιστημίου στην Μαράσλειο μετά την πυρκαγιά του 1910. Άλλωστε, από έρευνα που έκανε ο συνάδελφος Δημήτρης Δελλαπόρτας, ο Αθανασιάδης φαίνεται να ήταν οργανωτής και του εργαστηρίου της Μαρασλείου, το οποίο παρουσιάζεται σαν τροφοδότης και επισκευαστής οργάνων και για τα εργαστήρια των άλλων διδασκαλείων, ενώ από το βιβλίο υλικού έχουμε μια πλήρη εικόνα των οργάνων που υπήρχαν. Το βιβλίο τώρα που μελετήσαμε κυκλοφόρησε σε πρώτη γραφή το 1916, σαν Οπτική, ενώ επανεμφανίστηκε το 1924 και 1929. Άλλα βιβλία τα οποία διδάσκονταν και των οποίων η αποδελτίωση είναι σε εξέλιξη είναι τα παρακάτω

Δαμβέργη Α Κ. Στοιχεία Χημείας, Αθήνα 1891

Κουτσομητσόπουλος Δημ. Φυσιογνωσία, Στοιχεία Φυσικής,χημείας και κοσμογραφίας. Αθήνησι 1888

Παπαγεωργίου Γ. Χ. Στοιχειώδης κοσμογραφία, Αθήναι 1892

Ας προχωρήσουμε τώρα στην  ανίχνευση των ιστορικών στοιχείων στα βιβλία που έχουν ήδη μελετηθεί. Το βιβλίο του Π. Κονδύλη περιέχει ελάχιστα ιστορικά στοιχεία, αναφέροντας απλώς κάποιες ημερομηνίες εισαγωγής θεωριών και κάποιους πρωταγωνιστές στην δημιουργία τους. Έτσι, για παράδειγμα συναντάμε κάποιες αναφορές στον Νεύτωνα στο κεφάλαιο της βαρύτητας ή το όνομα του Marriote στο κεφάλαιο των αεραντλιών. Συνολικά όμως δεν βρίσκουμε οποιαδήποτε βιογραφικά στοιχεία για τους σημαντικούς επιστημόνων ούτε περιγραφή κρίσιμων πειραμάτων με ιστορική μορφή αν και αρκετά συχνά εμφανίζονται παρουσιασμένα ουδέτερα. Από αυτήν την άποψη είναι ένα αρκετά ‘μοντέρνο’ βιβλίο, το οποίο απλώς αναφέρει θεωρίες και πειραματικές συσκευές, όπως ήταν άλλωστε και ο συνηθισμένος τρόπος γραφής την εποχή εκείνη.

Το βιβλίο του Γ. Αθανασιάδη, από την άλλη, παρουσιάζει κάποια περισσότερα ιστορικά στοιχεία. Παρ’ όλο που ούτε και εδώ εμφανίζονται αναφορές στην αρχαιότητα ή μακροσκελείς αναφορές σε επιστήμονες, σποραδικά αναφέρονται ημερομηνίες εισαγωγής θεωριών ή τα ονόματα των πρωτεργατών κάποιας ανακάλυψης, όπως για παράδειγμα ο Lavoisier και η αρχή διατήρησης της μάζας. Ταυτόχρονα, περιγράφονται κάποια κρίσιμα πειράματα σαν ιστορικά γεγονότα, με πιο τρανταχτό παράδειγμα την περιγραφή του πειράματος του Pascal. Τέλος, δεν λείπουν κάποιες ιστορικές αναδρομές σε έννοιες όπως η διάδοση της δράσης από απόσταση ή με την βοήθεια μέσου.

Συνοψίζοντας, η ιστορική συνιστώσα στα εγχειρίδια Φυσικών επιστημών που έχουμε μελετήσει μέχρι τώρα παρουσιάζεται ισχνή, όχι όμως ανύπαρκτη. Συγκριτικά με σήμερα, θυμίζει την γραφή των δικών μας αντίστοιχων σχολικών βιβλίων μέχρι πριν δέκα χρόνια. Περιμένουμε στην συνέχεια της έρευνας μας να ανακαλύψουμε περισσότερα τέτοια στοιχεία, μια που από το 1910 και μετά, καθηγητές της Φυσικομαθηματικής όπως ο Δ. Χόνδρος έδιναν συχνά διαλέξεις ιστορίας και φιλοσοφίας στις παραδόσεις τους, δίνοντας έναν διαφορετικό τόνο στην διδασκαλία της Φυσικής.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. ΜΠΟΥΖΑΚΗΣ Σ., Νεοελληνική εκπαίδευση (1821-1998), Gutenberg
2. ΜΠΟΥΖΑΚΗΣ Σ. ΚΑΙ ΤΖΗΚΑΣ Χ., Η κατάρτιση των δασκάλων-διδασκαλισσών και των νηπιαγωγών στην Ελλάδα,  Gutenberg
3. ΔΗΜΑΡΑΣ Α.,  Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε, Εστία
4. ΑΝΤΩΝΙΟΥ Δ, Τα προγράμματα της Μέσης εκπαίδευσης (1833-1925), ΙΑΕΝ, Αθήνα 1987
5. ΑΘΑΝΑΣΙΑΔΗΣ  Γ, Ο καθηγητής του Εθν. Πανεπιστημίου Βασιλ. Αιγινήτης ελεγχόμενος, Αθήναι, 1911
6. ΑΝΔΡΕΟΥ Α ,Τα διδασκαλεία και η κατάρτιση των δασκάλων, Θεσσαλονίκη 1990
7. ΣΚΟΥΡΑ Λ. , Εκπαιδευτική πολιτική στην κατάρτιση των δασκάλων κατά τον εικοστό αιώνα, Αθήνα 1997
8. ΑΝΤΩΝΙΟΥ Χ, Η εκπαίδευση των δασκάλων στις παιδαγωγικές ακαδημίες, Θεσσαλονίκη 1994
9. ΑΙΓΙΝΗΤΗΣ Β, Η εξέλιξης της Φυσικής εν Ελλάδι, Πρόσωπα και πράγματα, Αθήναι, 1911
10. ΔΕΛΑΠΟΡΤΑΣ Δ, Σχεδιασμός και δημιουργία εικονικού μουσείου επιστημονικών οργάνων: Η περίπτωση του Μαρασλείου, Ανέκδοτη διδακτορική διατριβή, ΠΤΔΕ ΕΚΠΑ
11. ΕΙΕ/ΚΝΕ, Ιστορία και φιλοσοφία των επιστημών στον Ελληνικό χώρο 17^ος – 19^ος αιώνας, Μεταίχμιο 2003
12. ΚΛΑΔΟΣ Π. Εκκλησιαστικά και εκπαιδευτικά, ήτοι νόμοι, διατάγματα, οδηγίαι εγκύκλιοι κλπ, Αθήνα 1869
13. ΚΡΗΤΙΚΟΣ Θ, Η πρόσληψη της επιστημονικής σκέψης στην Ελλάδα, Παπαζήση 1995
14. ΣΤΕΦΑΝΙΔΟΥ Μ, Ιστορία της Φυσικομαθηματικής Σχολής, τεύχος Α’ , Αθήναις 1948
15. ΤΖΗΚΑΣ, Χ Το Βασιλικό Διδασκαλείο 1834-1864, Διατριβή στο ΠΤΔΕ ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 1996