Η σφαγή των Καλαβρύτων: οι πολλαπλές πτυχές ενός ντοκιμαντέρ

24grammata.com/Ελλάδα 1940- 1950

Η σφαγή των Καλαβρύτων: οι πολλαπλές πτυχές ενός ντοκιμαντέρ

γράφει ο  Νάσος Κατσώχης.

Διαβάστε όλη την αρθρογραφία του Νάσου Κατσώχη στο 24grammata.com κλικ εδώ

Το ντοκιμαντέρ ‘Καλάβρυτα-άνθρωποι και σκιές’ του Ηλία Γιαννακάκη για τη σφαγή των Καλαβρύτων της 13ης Δεκεμβρίου του 1943 από τους Γερμανούς κατακτητές, ένα γεγονός τόσο μείζονος σημασίας, με ενθουσίασε πραγματικά και νομίζω ότι στέκεται επάξια και τιμητικά απέναντι στη βαρύτητα και τη σημασία του γεγονότος: τόσο την πραγματική -αυτή που αναφέρεται στα γεγονότα καθ’ αυτά- όσο και στη συμβολική -αυτή που συνδέεται με τα εγκλήματα των Γερμανών ανά την Υφήλιο, και με την επιρροή τους στο συλλογικό ασυνείδητο, ή συνειδητό-.
Καταρχήν το γεγονός: η  εκτέλεση από τους Γερμανούς όλων των ανδρών του Καλαβρυτινού πληθυσμού από 14 χρόνων και πάνω, πυρπόληση και λεηλάτηση των σπιτιών, σε αντίποινα για τη θανάτωση 80 Γερμανών στρατιωτών από τους αντάρτες, που είχε προηγηθεί.

Ισορροπώντας άψογα ανάμεσα στην πληροφορία και στο συναίσθημα, ή με άλλα λόγια, ανάμεσα στα βιώματα, όπως εξιστορούνται από τους ελάχιστους επιζώντες ή συγγενείς τους, και όπως καταγράφονται από τον σκηνοθέτη, αναδεικνύει, παράλληλα με την αφήγηση της ιστορίας της σφαγής, τη φρίκη που κατέσχε τον τοπικό πληθυσμό. Και το πετυχαίνει, μεταξύ άλλων, και μέσα από την αντίστιξη ανάμεσα σε ασπρόμαυρες, συχνά απόκοσμες ή ζοφερές εικόνες της εποχής, και σε έγχρωμες, γαλήνιες εικόνες του πανέμορφου φυσικού τοπίου των Καλαβρύτων (συνοδευόμενες  ηχητικά από τα ”ειρηνικά” κελαιδίσματα των πουλιών ή τους ήχους από τις ράγες του οδοντωτού σιδηροδρόμου της περιοχής ): οι δεύτερες φαινομενικά απαλύνουν τον όλη αποστροφή που εύλογα έχουν εγείρει οι πράξεις των Γερμανών, αμβλύνουν τη βαρύτητα των γεγονότων, αλλά κατά βάθος, και σε συνδυασμό με τις σύγχρονες συγκλονιστικές μαρτυρίες των επιζώντων, δημιουργούν ένα περίεργο μείγμα συναισθημάτων στον θεατή και ακροατή, υποβάλλοντάς τον, αν μη τί άλλο. Ό,τι δημιούργησαν τουλάχιστον στον γράφοντα.

Ενδιαφέρον ακόμη, τουλάχιστον στη δική μου αντίληψη, εμφανίζει η τριπλή πρόσληψη της σφαγής από τους ντόπιους: κάποιοι την αποκαλούν ‘εκτέλεση’, άλλοι ‘θυσία’ και άλλοι ‘καταστροφή’. Δείγμα του πώς διαπλέκονται στην ανθρώπινη ερμηνεία το πραγματικό -το αισθητό δηλαδή-  με το συμβολικό -αυτό που υπερβαίνει τις αισθήσεις και αναδεικνύει τις επιμέρους αναπαραστάσεις και συνδηλώσεις των δρωμένων από τον καθένα-.

Στο δεύτερο μέρος του ντοκιμαντέρ, και έπειτα από την πληρέστατη εξιστόρηση των γεγονότων της σφαγής της 13ης Δεκεμβρίου του 1943, ο σκηνοθέτης θέτει κρίσιμα μεταφυσικά ερωτήματα, που έχουν στοιχειώσει τόσο τους ντόπιους Καλαβρυτινούς, όσο και τους μελετητές της ιστορίας: θα είχε λάβει χώρα μια τέτοια απάνθρωπη σφαγή, αν δεν είχαν προηγηθεί οι υπερβολές, είναι η αλήθεια, των ανταρτών, που είχαν αιχμαλωτίσει και σκοτώσει με φρικώδη τρόπο 80 Γερμανούς; Απάντηση δείχνει να υπάρχει, καταρχήν από την ίδια τη λογική (έστω και από τη λογική του παραλόγου που κατακυριεύει κάθε πόλεμο): μάλλον όχι. Ωστόσο, η συνολική αντιστασιακή δράση των ανταρτών δεν μειώνεται και δεν (πρέπει να) απαξιώνεται (καθ΄ολοκληρία), ακόμη και υπό το φως μιας τέτοιας -αλλά και κάθε παρόμοιας- τελικής αντεκδίκησης: ενός στρατού που πραγματικά είχε εκτραπεί πλήρως από την οδό της σωφροσύνης και έκανε χυδαία επίδειξη δύναμης και βαρβαρότητας.

Επιπλέον, ακροθιγώς αναφέρονται δύο ακόμη κρίσιμα θέματα: αφενός το επίκαιρο ζήτημα των πολεμικών αποζημιώσεων που οφείλονται από τους Γερμανούς, στο οποίο καταφατικά απαντούν -φορτισμένοι ασφαλώς συναισθηματικά- οι ντόπιοι, και αφετέρου το ζήτημα της παρουσίας στις μέρες μας, πόσο μάλλον της υπερψήφισης, της Χρυσής Αυγής, ενός νεοναζιστικού πολιτικού φορέα, στον τόπο της καταστροφής εκείνης. Το τελευταίο, που αποτελεί καταρχήν ένα μείζον παράδοξο, κατά τα άλλα προβάλλει ένα κομβικής σημασίας γεγονός: ο χρόνος -δυστυχώς στην περίπτωση της σφαγής των Καλαβρύτων- έχει πάντα την τάση να αποχρωματίζει ακόμη και τα πιο ειδεχθή, τα πιο στυγερά γεγονότα. Στο διάβα του συχνά ξεθωριάζουν οι συνδηλώσεις των αναμνήσεων με τρόπο αντιθετικό: συγχωρητικό (εν μέρει ή καθ’ολοκληρία) για τους θύτες, αλλά και ασυγχώρητο μάλλον για έναν λαό που οφείλει να θυμάται. Όχι εν είδει εκδίκησης, αλλά προς απόδοση τιμής στα θύματα, τουλάχιστον.

Εν κατακλείδι, πρόκειται για ένα έξοχο ντοκιμαντέρ, που αξίζει να αναζητήσει και να δει  ο κάθε ενδιαφερόμενος για το ζήτημα. Και όχι μόνο: είναι σίγουρο πως τα πολύ σοβαρά θέματα που θίγονται θα αγγίξουν τις ευαίσθητες χορδές του καθενός που θα σπεύσει να το παρακολουθήσει.