Η Σχηματική Ποίηση

24grammata.com/ Λογοτεχνία

γράφει η Μελίτα Τόκα Καραχάλιου.

Το άρθρο επιμελήθηκε η Στελίνα Μαργαριτίδου

“σχηματικά ή σχηματογραφικά ή καλλιγραφήματα είναι τα ποιήματα που είναι γραμμένα με τέτοιο τρόπο, ώστε οι στίχοι να σχηματίζουν μια γραφική παράσταση, μια συγκεκριμένη εικόνα” (Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων). Η σχηματική ποίηση είναι ένας ιδιαίτερος τρόπος γραφής που συνδυάζει την αρμονία αλλά και την …κίνηση μέσα από την αποτύπωση όχι απλά λέξεων αλλά ιδεών.Τις ρίζες αυτού του ιδιαίτερου και άγνωστου στους πολλούς σχηματικού τρόπου έκφρασης αναζητά η λογοτέχνης-ποιήτρια Μελίτα Τόκα Καραχάλιου και τις εντοπίζει στην Ελληνική ή Παλατιανή Ανθολογία, την Κιβωτό της Αρχαίας Ελληνικής Ποίησης από τον 7^ο π Χ αιώνα έως τον 10^ο μ .Χ. Από το Θεόκριτο και το Δωσιάδα έως τον Μαγιακόφσκι και τον Απολλινέρ, το ταξίδι στο παράξενο αυτό είδος λογοτεχνίας είναι μαγευτικό. Αν κάνουμε μια σύντομη ιστορική αναδρομή στην παγκόσμια γραμματολογία σχετικά με τη σχηματική ποίηση, θα δούμε πως το σχηματικό ποίημα , το ιδεόγραμμα , έχει σχέση με το σύστημα γραφής που χρησιμοποιούσαν διάφοροι αρχαίοι λαοί , όπως οι αρχαίοι Αιγύπτιοι που χρησιμοποιούσαν τα ιερογλυφικά , οι λαοί της Μεσοποταμίας (ο κώδικας του Χαμουραμπί θεωρείται σαν γραφή σχηματικής ποίησης), οι Κινέζοι , οι Μάγιας είχαν ανάλογα συστήματα γραφής. Στην ποίηση οι πρώτοι που κάνουν χρήση του σχήματος παράλληλα με το λόγο για να εκφραστούν, είναι οι αρχαίοι Έλληνες.

Τα σχηματοποιήματα ονομάζονται από τους αρχαίους τεχνοπαίγνια.

Ο Θεόκριτος έγραψε τη Σύριγγα, ο Σιμίας ο Ρόδιος τις Πτέρυγες έρωτος , τον Πέλεκυ, το Ωόν χελιδόνος , ο Δωσιάδας ο Κρητικός έγραψε το Βωμό που είναι δωρικός και ο Βησαντίνος το Βωμό που είναι ιωνικός . Τα ποιήματα αυτά σώζονται στην Ελληνική Παλατιανή Ανθολογία. ( Δωσιάδα Βωμός επίγραμμα 26 , σε μετάφραση Γιάννη Τζανή)

Σχηματοποιήματα στο Βυζάντιο και στη Γαλλική Λογοτεχνία

Προσπάθειες για δημιουργία σχηματοποιημάτων εντοπίζονται στην ιουδαϊκή και χριστιανική ποίηση αλλά και στη βυζαντινή. Τότε οι στίχοι των σχηματοποιημάτων γράφονταν πάνω σε ποτήρια, σε σταυρούς κ.ά Ανάλογες τάσεις περιγράφονται επίσης στην κινέζικη ποίηση, καθώς και στα χειρόγραφα των μεγάλων καλλιγράφων του Μεσαίωνα.

Στις αρχές του 16^ου αιώνα ο πρώτος που χρησιμοποιεί ιδεογράμματα είναι ο Φρανσουά Ραμπελέ (Fransois Rabelais).

Μετά το 17^ο αιώνα στην Ευρώπη των πνευματικών αναζητήσεων, συναντά κανείς πιο συχνά ποιητές που εκφράζονται μέσω των σχηματικών ποιημάτων όπως ο Τζώρτζ Χέμπερτ (George Herbert), Ογκότ Ντελ Εσπερόν (Augot del Esperon).

Τα ποιητικά ρεύματα όπως ο συμβολισμός και ο υπερρεαλισμός .

Ένας μεγάλος δημιουργός ο Στέφαν Μαλαρμέ (Stephane Mallarme) με τις επιδράσεις που έχει δεχθεί από τον Μαλλαρμέ αφιερώνει τη ζωή του στην ποίηση και ανοίγει νέους δρόμους έκφρασης και αναζήτησης μέσα από τα ιδεοποίηματα

Ο Μαλλαρμέ το 1914 δημοσίευσε τη θεωρία του (Un cuop de des 1914) «Μια ζαριά» με την οποία καθιέρωσε τις άποψεις του. Μία βασική θεωρία του αφορά το λευκό , τον χώρο που εγκαθίσταται η σελίδα , αυτόν που ακολουθεί τις λέξεις ή πηγαίνει ανάμεσα από τις λέξεις ή πέρα από αυτές. Ο Μαλλαρμέ δημιουργεί μια ποιητική αισθητική, μια νέα διάσταση γραφής. Εκτός από τη χρησιμοποίηση λέξεων για τους κοσμικούς του αστερισμούς, που προκαλούν νέα αίσθηση εισάγει το μοντάζ των λέξεων. Οι ανακολουθίες πέφτουν από στίχο –στίχο σε στίχο-σημείο: αναπαριστούν ένα οπτικό παιχνίδι, συνειδητό , πριν προχωρήσουν εκ νέου.

Το 1951 ο ποιητής Χανς Αρπ πληροφορεί το κοινό ότι για πρώτη φορά διαβάστηκαν ποιήματα του ζωγράφου Καντίνσκι (Kadinski) «με ακολουθίες λέξεων και προτάσεων που δίνουν την εντύπωση στον αναγνώστη της συνεχούς ροής και γέννησης των πραγμάτων».

Το 1912 στο Μιλάνο , ο Μαρινέττι (Marinetti) ιδρυτής του φουτουριστικού κινήματος εκδίδει το «Μανιφέστο της Τεχνικής της φουτουριστικής λογοτεχνίας» και υποστηρίζει πως πρέπει να κόψουμε τα δεσμά της σύνταξης και της στίξης . Ο φουτουριστής ποιητής μπορεί επιτέλους να χρησιμοποιήσει όλες τις φόρμες ,της ζωγραφικής ακόμη και τις χειρότερες κακοφωνίες που αναπαράγουν οι θόρυβοι και οι κινήσεις της ύλης. (Μαρινέττι ποιήμα Ταυτοχρονισμός εικ 2).

Μαγιακόφσκι και Απολλιναίρ

Τις αρχές του Μαλλαρμέ και του Μαρινέττι ακολούθησαν πολλοί και κυρίως ο Ρώσος ποιητής της Οκτωβριανής Επανάστασης ο φουτουριστής Μαγιακόφσκι (Majakowski) του οποίου οι διασκορπισμένοι στίχοι , η απότομη πτώση των γραμμάτων εντείνουν την εσωτερική δόνηση των ποιημάτων του:

Συσσωρεύουν ήχο πάνω στον ήχο

και τραβούν μπροστά,

τραγουδώντας και σφυρίζοντας.

Υπάρχουν ακόμη πολύ ωραία γράμματα

U

R

S

S

(Μεταφ από τα Γαλλικά Μελίτα Τόκα –Καραχάλιου).

Το 1912 ο Μαγιακόφσκι σε μια διάλεξή του με τίτλο «το νέο ρωσικό ποιήμα» αναφέρεται σε λέξεις –κλειδιά και λέει: « Η ζωγραφική και η ποίηση αντιλήφθηκαν πρώτες την ελευθερία τους . Χρώματα γραμμή σχέδιο αποτελούν το αντικείμενο της ζωγραφικής την πλαστική της αντίληψη». Η βαθιά γνώση της λέξης στην οποία φθάνει ο Μαγιακόφσκι γίνεται αντιληπτή σε άλλη διάλεξη που έδωσε το 1913 με τίτλο : «Έχουμε έρθει μόνοι» όπου αναφέρεται στη θέση της λέξης που βρίσκεται «ενάντια στο περιεχόμενο, στον ακαδημαϊσμό, στο ρυθμό, στο μέτρο , στη σύνταξη».

Οι φουτουριστικές δομές του Μαγιακόφσκι διαδόθηκαν σε πολλές χώρες . Επιρροές τους συναντάμε μέχρι σήμερα.

Τον Απρίλη του 1918 ο μεγάλος – τολμηρός του Γαλλικού πνεύματος , ο Απολλιναίρ (Apollinaire) μυστικοπαθής και αισθαντικός , οδηγημένος από τα καπρίτσια της φαντασίας του δημιουργεί τη συλλογή Calligrammes με σπάνια σχηματικά ποιήματα που αγγίζουν την τελειότητα της έκφρασης και πάλλονται από ζωντάνια . Σε αυτή τη συλλογή ανήκει και το ποιήμα «Το πουλί και η ανθοδέσμη» (μεταφ Μελίτα Τόκα Καραχάλιου εικ 3 σελ 26).

Από τα νεανικά τετράδια του Απολλιναίρ πληροφορούμαστε ότι ο ποιητής ασχολήθηκε και με την ιδεογραφική γραφή κυρίως την κινέζικη. Αγαπώντας τη ζωγραφική, επηρρεάστηκε από ορισμένες αρχές του «κυβισμού» και ιδιαίτερα του «συγχρονισμού» γεγονός που αποτυπώνεται στη συλλογή του Calligrammes. Το ποιήμα του «το Ρολόι του αύριο» (εικ 4 σελ 27) δημοσιεύθηκε έγχρωμο.

Στα τέλη του 1920 ο Χέντρικ Νικόλας Βέρκμαν ( Hedrik Nikolas Werkmann), τυπογράφος στο επάγγελμα συνδύασε γράμματα της αλφαβήτου με λέξεις για να δημιουργήσει πλαστικά έργα. Οι ποιητές και οι γραφίστες ενώθηκαν για να δημιουργήσουν καινούργιες φόρμες του γραπτού λόγου.

Ένας μεγάλος δημιουργός ο αμερικανός ποιητής και ζωγράφος ΕΕ Κάμμινγκς (EE Cummings) αναθεωρώντας τους περισσότερους κανόνες ποιητικής των ημερών του, τροποποιώντας τη στίξη και την τυπογραφία, πέτυχε να εγγίσει την παράσταση. Ακολουθώντας το παράδειγμα του Γάλλου ποιητή Μαλλαρμέ , δεν ενδιαφέρεται τόσο για το περίγραμμα του αντικειμένου του, αλλά για τα στοιχεία που ξεχωρίζουν και καθορίζουν τον χαρακτήρα του. Αγαπάει όπως ο Μαγιακόφσκι να χρησιμοποιεί το σύστημα των βαθμίδων κατά τρόπο σύντομο και διακριτικό, πολύ ευέλικτο με παρενθέσεις κι ακόμη κάνει κλίμακες με γράμματα, χωρίς να κουράζει:

30

Η σαρκα

Της

Ηρθε

σε

μενασαναμμοσπουβο Υ

λιαζει

ότΑν

κυλάει

είχα τσιμεντο γι αυτην,

ευθυμα

βρεθηκαμε οενας

στον αλλο σε καμπουριαστο πανω και κατω

μπερδεμα οταν

μια

στιγμη

εσπρωξε την εκροη

αναδυση.

συμπαγεις

{Portraits XII}

Άλλος δημιουργός ο ποιητής Ντύλαν Τόμας (Dylan Thomas) μοναχικός και καταπιεσμένος από τον κόσμο που τον περιβάλλει χρησιμοποιεί τις κλειστές φόρμες των σχηματοποιημάτων σε αντίθεση με τον Κάμμινγκς ο οποίος εκμεταλλεύεται τον ελεύθερο στίχο και απλώνεται μέχρι τα μουσικά και εικαστικά όρια.

ΤΟ ΣΧΗΜΑΤΙΚΟ ΠΟΙΗΜΑ –ΤΟ ΙΔΕΟΓΡΑΜΜΑ ΣΤΗ ΝΕΩΤΕΡΗ

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

Τα άγνωστα ιδεογράμματα του Σεφέρη

Αρκετοί έλληνες ποιητές ασχολήθηκαν με τη σχηματική ποίηση. Ένας από αυτούς ο Απόστολος Μελαχροινός με την ποιητική του συλλογή «ο χρόνος φέρνει» (1905), με τη σχηματική διάταξη του ποιητικού του λόγου ταράζει τα νερά της ελληνικής ποίησης και φέρνει τα πρώτα μηνύματα του συμβολισμού.

Πιο συστηματική προσπάθεια όμως κάνει ο Πότης Ψαλτήρας και σε συνεργασία με τη «Νέα Εστία» κυκλοφορεί τη συλλογή «Σχήματα» το 1928. Ο Ψαλτήρας αναζητώντας νέους τρόπους έκφρασης γράφει ένα άρθρο αναφορικά με τη Σχηματική Ποίηση μοναδικό για την εποχή του . Το άρθρο δημοσιεύεται στο περιοδικό «Νέα Εστία». «Στη σχηματική ποίηση το σχήμα του ποιήματος και ο στίχος βρίσκονται σε ανταπόκριση με το νοηματικό ή αισθητικό περιεχόμενο του ποιήματος.

(εικόνα 5 σελ 33 Πότης Ψαλτήρας).

Ο μεγάλος Έλληνας ποιητής Γιώργος Σεφέρης έγραψε σχηματικά ποιήματα , τα Ιδεογράμματα έχοντας σαφείς επιρροές από τον Απολιναίρ . Τα άγνωστα σε πολλούς ιδεογράμματα του Γιώργου Σεφέρη είναι έξι και δημιουργήθηκαν στα πρώτα χρόνια του Β Παγκοσμίου Πολέμου (1941-41) (εικόνα 6 «Τι έχασες δυστυχισμένη;» ποιήμα του Γιώργου Σεφέρη σελ 34 ).

Άλλοι δημιουργοί που εκφράστηκαν με σχηματοποιήματα είναι ο Κώστας Ριτσώνης , ο Γιώγρεος Δανιήλ , ο Κύπρος Χρυσάνθης, κ.ά.

Τα ιδεογράμματα και τα σχηματοποιήματα στα ελληνικά σχολεία

Εδώ και μια εικοσαετία η ποιήτρια Μελίτα Τόκα Καραχάλιου συγκεντρώνει στοιχεία για τα σχηματοποιήματα. Αυτά, όπως καταγράφηκαν στα Calligrammes του Apollinaire και τα «Καλιγραφήματα» του Σεφέρη έδωσαν την έμπνευση για ένα παραπέρα βήμα: Τη διδασκαλία των σχηματοποιημάτων στα σχολεία και μάλιστα τη δημιουργία σχηματοποιημάτων και ιδεογραμμάτων με μαθητές δημοτικού, γυμνασίου και λυκείου.

«Μέσα από αυτή τη δημιουργική διαδικασία σκέψεις και συναισθήματα, εικόνες από την καθημερινή ζωή και την πραγματικότητα των καιρών μας έγιναν αφορμή για τους «Μικρούς Χτιστάδες» (εικόνα 7 σελ 37) το «Σαλίγκαρο» σελ 38 (εικόνα 8) τη Ροδιά (εικόνα 9).

Εικαστικά στοιχεία στον ελεύθερο στίχο.

Υπάρχουν Έλληνες ποιητές που χρησιμοποιούν εικαστικά στοιχεία στον ελεύθερο στίχο χωρίς να δημιουργούν σχηματοποιήματα ή ιδεογράμματα, με σκοπό το οπτικό ερέθισμα του αναγνώστη. Τέτοιες προσπάθειες έχουν καταγραφεί από τον Καβάφη, τον Ελύτη, αλλά και νεότερους όπως τη Νανά Ησαϊα, την Ελένη Μερκενίδου κ.ά

Τα νέα ρεύματα και η αποτύπωσή τους.

Στο πέρασμα των δεκαετιών τα ποιήματα εξελίχθηκαν σε πιο αντικειμενικές φόρμες. Έπαψαν να είναι απλά σχήματα ηθικού ή φιλοσοφικού περιεχομένου και έγιναν συγχρόνως σχήμα-ποίημα, ποίημα-σχήμα.

Στη δεκαετία του 50 έχουμε νέα ποιητικά ρεύματα όπως τη Συγκεκριμένη ποίηση που πλάθει το γλωσσικό υλικό δημιουργώντας με αυτό δομές με σκοπό να μας μεταδώσει αισθητικές πληροφορίες.

Εκπρόσωπος αυτού του ρεύματος είναι ο Ούγκεν Γκόμρινγκερ ο οποίος το 1956 στην Ελβετία δημοσιεύει το μανιφέστο της λέγοντας ότι «τα ποιήματα θα πρέπει να είναι τόσο εύκολα κατανοητά όσο τα σήματα των αεροδρομίων και της τροχαίας».

schweigen : σιωπή (Του Ούγκεν Γκόμρινγκερ)

schweigen schweigen schweigen

schweigen schweigen schweigen

schweigen schweigen

schweigen schweigen schweigen

schweigen schweigen schweigen

Γύρω στο τέλος της δεκαετίας του 1950 , σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες στην Αμερική και αλλού έχουμε δείγματα από ομάδες δημιουργών με διάφορες τάσεις (στη Γαλλία την ομάδα Approches , στην Ιταλία ο Σπάτολα, ο Βέρντι, η ομάδα της Βιέννης κ.ά)

Στον ελληνικό χώρο συστήνεται η ομάδα της «Συγκεκριμένης Ποίησης» με διάφορους δημιουργούς , όπως ο Μιχάλης Μήτρας με τα βιβλία του: Το άλλοθι της περι-γραφής (1976), ο Αριστείδης Νικλαϊδης , ο Κ Γιαννουλόπουλος, η Έρση Σωτηροπούλου, ο Τηλέμαχος Χυτήρης, ο Στάθης Χρυσικόπουλος κ.ά

Ποίημα Κ Γιαννουλόπουλου : Η δύναμη της ελευθερίας εικ 10 45σελ .

Παράλληλα αναπτύσσονται τα ρεύματα της σύγχρονης ποίησης που χρησιμοποιούν νέους τρόπους, απεικόνισης, επικοινωνίας και καλλιτεχνικής έκφρασης. Η ποίηση ενσωματώνει τις τεχνολογικές προόδους, τις τυπογραφικές ανακαλύψεις, τα πολιτιστικά διδάγματα του παρελθόντος αλλά και τη σύγχρονη επικοινωνία.

Στην κατεύθυνση αυτή δημιουργούνται αρχικά δείγματα της «οπτικής ποίησης» που αποτυπώνει οπτικούς σχηματισμούς , συγκερασμούς του λεκτικού και εικαστικού υλικού, της «αντικειμενικής ποίησης» της ζωγραφικής διευθέτησης των λέξεων και των Λογογραφημάτων που αποτελούνται από λόγια, γράμματα , μοναδικά δημιουργήματα με πλήρη ελευθερία έκφρασης που δεν αντιγράφονται. Στην ίδια κατηγορία των σύγχρονων μορφών απεικονιστικής ποίησης ανήκουν η ταχυδρομική τέχνη (mail art) το ποίημα γραμματόσημο και η φωνητική, φωνική και ηχητική ποίηση που χρησιμοποιεί από φωνήεντα έως ήχους της φύσης και των μουσικών οργάνων, όλα επεξεργασμένα μέσα από συστήματα αναπαραγωγής ήχου.

Λιγότερο γνωστά ρεύματα τα οποία αξίζει όμως να αναφερθούν είναι η Κυβερνητική και η Σειραϊκή Ποίηση.

ΜΟΡΦΕΣ ΠΟΙΗΣΗΣ ΕΠΗΡΡΕΑΣΜΕΝΕΣ ΑΠΟ ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΗ…

Μελίτα Τόκα Καραχάλιου.

«Από τον Θεόκριτο στο Λογογράφημα» Κώδικας Θεσσαλονίκη 2006 Δεύτερη έκδοση

Επιμέλεια Στελίνα Μαργαριτίδου