Κ. Παλαμάς, “Ήρωας και σοφός μαζί”

διαβάστε τα έργα του Κ.Παλαμά

1. Κ. Παλαμάς – Ο δωδεκάλογος του γύφτου εδώ
2. Κ. Παλαμάς – Ύμνος εις την Αθηνάν εδώ
3. Κ. Παλαμάς – Ποιήματα εδώ

Μια Ελλάδα μια νιότη

γράφει ο Απόστολος Θηβαίος

Αυτός ο τόπος πορεύεται με πυξίδες. Φτιάχνει απ΄το τίποτε ιδέες, υψώνει σύμβολα. Κάποτε η ιστορία ήταν δική του. Όμως το μεγαλείο επιβάλλει καμιά φορά την ήττα. Ο μέγας αυτός τόπος, ο μικρός αναπλάθει απ΄το μηδέν  όλες τις δυνατότητες. Προσφεύγει στα υπόγεια που φυλά τα τάματα και καμιά φορά σηκώνεται για να σπιλώσει το θλιβερό εγωισμό της ιστορίας με την πράξη του, το λόγο του.

Ανάμεσα σ΄εκείνα τα όργανα που χαράζουν τις πορείες στέκει ένας ποιητής. Ανάμεσα στα τιμαλφή που μας προίκισε η νεοελληνική ιστορία ξεχωρίζει η μορφή του Κωστή Παλαμά. Ο άνθρωπος αυτός, σύμβολο των νέων ρευμάτων στην επαρχιακή Αθήνα του 19ου αιώνα, υποστηρικτής της γλωσσικής ανανέωσης που τόσο καθυστέρησε λαμβάνοντας πολλές φορές τις διαστάσεις μιας σφοδρής, κοινωνικής πολεμικής, διαμορφωτής της σύγχρονης φιλολογίας, στάθηκε σε κάθε περίπτωση μια στέρεα μορφή στα γράμματά μας. Ακόμη και ο θάνατός του διακρίνεται σήμερα ως μια ύψιστη, κοινωνική και εθνική προσφορά στους δύσκολους καιρούς της Κατοχής. Ακλόνητος και απερίσπαστος στο έργο του, ακόμη και όταν η ζωή του φανερώνει την πιο σκληρή εκδοχή της έθεσε τις βάσεις για την καθιέρωση σημαντικών θεσμών, όπως η Ακαδημία Αθηνών στην οποία και εργάστηκε καθ΄ολη τη διάρκεια του βίου του. Η θύμησή του στις μέρες μας αποτελεί ένα οδυνηρό μέτρο. Η πορεία του ταυτίζεται με εποχές σταθμούς στη σύγχρονη ιστορία μας. Βιώνοντας την εθνική ταπείνωση της Ιωνίας, τις πολιτικές παλινωδίες μιας διαρκώς χειμαζόμενης ελληνικής δημοκρατίας θα παραμείνει δίκαιος κριτής της εποχής του, καθορίζοντας το ρόλο και το ήθος που απαιτεί η πνευματική εργασία.

Η μνήμη του σήμερα επανέρχεται στο προσκήνιο. Ίσως το εκπαιδευτικό σύστημα της μέσης εκπαίδευσης που περιορίστηκε στις επιφάνειες, ίσως πάλι τα χρόνια που επαναφέρουν τα θαύματα πιο ξεκάθαρα, πιο ζωντανά, ο γύφτος και οι δώδεκα λόγοι του φθάνουν απόψε απ΄το δρόμο που για πάντα άνοιξαν στην καρδιά μας. Με το ίδιο πάθος που απαντάνται στη σύγχρονη αποτίμηση της εντόπιας παράδοσής μας ο Παλαμάς υπολογίζει τις μοίρες για τούτο το παράξενο, το μαγεμένο πλοίο. Η Ελλάς του, ματωμένη, κατάφορτη από πληγές και λάθη, περιφέρεται στους σταθμούς με τα κουρέλια της. Περιδιαβαίνει τις σελίδες της ιστορίας, απ΄τη δόξα που σημαίνει κάθε πνευματική ομορφιά στον όλεθρο και τον ορυμαγδό. Και όμως πάνω της λάμπουν διαμάντια, προπλάσματα, καμβάδες, ρυθμοί και ποιήματα . Είναι το ίδιο εκείνο κορίτσι που κοιμήθηκε για πάντα στ΄αρχαία πανηγύρια. Ο ποιητής την συναντά στην Πόλη, στην πλώρη εκείνου του μικρού καραβιού με τους κισσούς και τ΄αμπέλια του Διονύσου που πλέει σήμερα στις στάχτες της Πομπηίας. Την βρίσκει στ΄άλμπουρα των μικρών και των μεγάλων επαναστάσεων, καθηλωμένη από μια ήττα, ελεύθερη και αδάμαστη ν΄ανάβει φωτιές στα σκοτάδια του καιρού. Ακούει τους αυλούς και τις σύριγγες απ΄τις παρελάσεις. Αμφίπολη, Αθήνα, Τριπολιτσά, Κωνσταντινούπολη, Σμύρνη, Αετοράχη, Κορυτσά, σκλαβιά, δοκιμασία, διωγμός, εμφύλιοι, Αλεξάνδρεια. Στην Ελλάδα που καθ΄ουσίαν υδατογραφείται στο έργο του Παλαμά κοιμούνται τα παραμύθια και οι οδύνες μας. Κάτι το ακριβότερο βρίσκεται εκεί. Την κρίσιμη στιγμή που δεν υπάρχει άλλο σκαλί, μια αχνή αναλαμπή μας σώζει απ΄το χαμό. Στον όλεθρο της ζωής και του εθνικού μας εαυτού εξαντλούμαστε. Θα λάμψουμε μακριά απ΄την Ελλάδα πνευματικοί της Ευρώπης κηδεμόνες.

Παλαιολόγοι και ακρίτες και βιβλία με προσευχές του θείου Πλάτωνα, ποιητές που μας συνέθλιψαν και άλλοι που΄γιναν φτερά στους ώμους και τις καρδιές μας. Είναι κλειστός ο δικός μας κύκλος, είναι ιστορία όλων η δική μας ιστορία και ο Παλαμάς αυτό αναγνωρίζει. Γι΄αυτή την κοινή κοιτίδα είναι γραμμένος ο Δωδεκάλογος. Ο ποιητής δεν συνθέτει, αλλά μεταφράζει την ίδια την ιστορία και έτσι δημιουργεί ξανά όλους τους γνωστούς σταθμούς. Ο Δωδεκάλογος αφιερώνεται σε μια Ελλάδα και μια νιότη. Όταν όλα τα παίζουμε στα ζάρια των καιρών, όταν όλα τα χάσουμε σε μια παρτίδα, τότε δίχως θεούς και πίστη αναβλύζουμε εκείνο το άϋλο. Ένα ποίημα αναζητούμε και κάνουμε τραγούδι. Αυτή είναι η παλαμική πρόταση για την αναβίωση του ελληνισμού. Με σεβασμό αμφισβητεί την ίδια την ιστορία και κεντρώνει τις καρδιές μας με την ίδια την ουσία τους.  Αυτή η αναγεννησιακή και ανανεωτική δύναμη χαρακτηρίζει σήμερα το παλαμικό έργο. Και είναι ν΄απορεί κανείς με τον τρόπο που τα χρόνια αλλάζουν τον τρόπο που προσλαμβάνουμε τα ποιήματα. Και ας μετεωριζόμαστε στην αυτοκαταστροφή και τη δημιουργία και ας κρατήσει η γιορτή του κόσμου. Μ΄ήχους, με μουσικές, μ΄αίσθηση και πράξη  διαβάζεται η ιστορία του ελληνισμού. Αυτή η Ελλάς, η αιώνια Μαγδαληνή, μια Μαρία του Χιονιού δαπανημένη σ΄ασωτείες, μονάχη σε κάβους και ασκητάρια, είναι όλο και όλο το μόνο μας έμβλημα. Πρόκειται για τη θέα ενός τόπου μέσα απ΄εκείνα τα παράθυρα που ανοίγουν εντός μας. Ν΄ανεμίζουν τα μαλλιά της, να την λένε με χίλια ονόματα και χρονολογίες, να΄χει την ιστορία για δεκανίκι της. Στα μάτια της να ζουν κύκλοι, ίσκιοι, γρύπες, μάγια.

Ένας μέγας, μικρός κόσμος που μεταφράζει πάνω από δυο χιλιάδες χρόνια τώρα τ΄ανθρώπινα μπορεί να περιγράψει περιφραστικά τον Δωδεκάλογο. Η ομορφιά της ζωής και τ΄αντίτιμό της, ο χρυσός και τ΄ανάθεμα της ιστορίας, η παράδοση που μεταγγίζεται σαν πνεύμα στον λαό. Όλα αυτά είναι η Ελλάς του Παλαμά. Άλλωστε αυτή η σύνθεση δεν δοκίμασε παρά να συλλαβίσει όσα ετούτος ο τόπος ήταν και παραμένει. Το πάθος για την ελευθερία που γίνεται συνείδηση θα μαστίζει για πάντα τα όνειρά μας. Κάπως έτσι λοιπόν, κάνα πάπυρο και αν εύρω τόνε καίω για να πετύχω ζέστα ή φως, τη φωτιά μου ανάφτω αξέταστα μέσα σε όποιο ρεπέθέμελο ή παλάτι ή μοναστήρι ή σκολειό ή ναός. Εϊμαι  ο ακέριος, είμαι η αλήθεια, είμαι εγώ τα δυο  τ΄αχώριστα σάρκα και ψυχή.

Ένα τέτοιο ποίημα δεν λογαριάζεται στα χαρτιά σκέφτομαι και προσπαθώ να φανταστώ πού ζούν τέτοια διαμετρήματα. Και έπειτα αντικρίζω την Αθήνα καθώς η νύχτα και η άκρη της αβύσσου τελειώνουν μπροστά στα μάτια μου. Οι άνθρωποι ετούτου του αιώνα, όλοι τους ενώπιόν μου. Και το σκυλί που ξέρει από πίστη και δόλο και τα κόκκινα κορίτσια απ΄το Δομοκό, την Κατερίνη, τ΄Αμύνταιο. Η καρδιά που εννοεί ο Παλαμάς δεν φέγγει μες στ΄ατλάζια και τις πορφύρες. Σέρνεται στον κόρφο μιας ζωής πατριάρχισας, κοιμάται μες στα μάτια των παιδιών, όπως ένα στοχαστικό μυστικό. Παντού αντικρίζω το νυν και το αεί ετούτου του κόσμου, παντού ήρωες και σοφοί και τα όνειρα των περασμένων. Ετούτη η ζωή είναι μια παλλακίδα, πουλιέται για το τίποτε στις αγορές, παζαρεύει τον εαυτό της στ΄άδεια δωμάτια, χορεύει μ΄Αρμένιους εμπόρους, γδύνεται απ΄τα παλιά της κάλη και προσφέρεται. Ολόκληρος ο Δωδεκάλογος του Παλαμά, ο Προφητικός του, το Παραμύθι του Αδάκρυχτου, σημαίνει την απόσταση απ΄τα πράγματα, την απώλεια της ουσίας μας. Δοσμένοι στων πλανητών τα κατατόπια βαδίζουμε στα πόδια του αγνώστου στρατιώτη, γινόμαστε ζωές, αγάπες, μοίρες, χάροι. Ο γύφτος του Παλαμά που δεν γνωρίζει πατρίδα και δεν φυλακίζεται στα συντελεσμένα αλλά γίνεται παρανάλωμα είναι ο αιώνιος άνθρωπος ετούτου του τόπου.Μια αρετή ακομμάτιαστη καίει μέσα του. Μες στο φως των ναών χάνει και βρίσκει τη φωνή του, βλαστημά και φλέγεται στις ασωτείες. Ταρσός, Τεχεράνη, Βηρυττός, Σμύρνη, Αθήνα, Ιάσιο, Μασσαλία, Ταυρίδα. Εδώ κάτω περνούν και χάνονται τα χίλια και ένα ονόματά σου.

Πολλές φορές η κριτική ασχολήθηκε με τον Κωστή Παλαμά. Το έργο και η συνέπειά του εντυπωσίαζε ανέκαθεν τους φιλολογικούς κύκλους. Οι πολιτικές συντεχνίες θέλησαν μέσω της εκτίμησης του έργου του να τον εντάξουν στους κόλπους τους. Ο Δωδεκάλογος λάμπρυνε το κληροδοτημένο υλικό μας, ενώ εξέφρασε διαχρονικά μια πτυχή, την πιο ουσιώδη του πνεύματός μας. Τίποτε δεν μπορούμε να προσθέσουμε.

 Ωστόσο, είναι άξιος λόγου ο τρόπος με τον οποίο τα ποιήματα αποκτούν την καινούρια τους όψη, τη νέα τους διάσταση. Είναι άξιος λόγου ο τρόπος με τον οποίο ένας ποιητής εγκαινιάζει τα καινούρια ρεύματα. Ο Δωδεκάλογος του Γύφτου που εδώ προτείνεται μ΄έναν άλλο τρόπο, ως συναξάρι δηλαδή της επιβίωσης του διαχρονικού μας κόσμου, δεν ενδύεται απόψε την ιδιότητα της πολιτικής σύνθεσης. Οι ομοιοκατάληκτες στροφές του, οι σολωμικές επιρροές, οι σιβυλλικές μεταφορές, όλα γυρεύουν έναν δρόμο για το βίωμα της ήττας. Ακόμη και ο ρόλος που ο ποιητής αποδίδει στην ελληνική ψυχή αποτελεί μια πρόκληση για την κανονικότητα της μνήμης μας.Το εκτενές και δομημένο ποίημα του Παλαμά αποτελεί πια ένα απ΄τα σύμβολα της πίστης μας. Φτιάχτηκε για ν΄αντέξουμε τις μικρές και τις μεγάλες μας ήττες. Προσβλέπει σε μια πατρίδα ακαθόριστη, σ΄έναν κόσμο παλιό και οικουμενικό. Είναι μνήμη και δρόμος για ν΄αντέξει κανείς τούτο τον ζεστό, βίαιο άνεμο της ερήμου. Έτσι αναδύεται απόψε ο γύφτος και οι δώδεκα του λόγοι, ακριτικοί σαν όλα όσα χάνονται στον καιρό που φεύγει.