Νίκος Π. Παλιός, «Η τεχνική της πολυεστιακής αφήγησης στις Ακυβέρνητες Πολιτείες του Στρατή Τσίρκα»

24grammata.com – Στρατής Τσίρκας
Οι Ακυβέρνητες Πολιτείες στηρίζονται πάνω σ’ ένα πολύπλοκο σύστημα εστιάσεων το οποίο κατευθύνει την αφήγηση. Ο Τσίρκας δημιουργεί διαφορετικές εστίες αφήγησης. Σε κάθε βιβλίο των Ακυβέρνητων Πολιτειών η μυθιστορηματική πραγματικότητα διοχετεύεται μέσα από την οπτική γωνία τριών μυθιστορηματικών προσώπων˙ η εστίαση, δηλαδή, των γεγονότων καταμερίζεται σε τρία πρόσωπα ανά τόμο. Συνολικά έχουμε εφτά βασικά εστιάζοντα πρόσωπα, καθώς το ένα απ’ αυτά, ο Μάνος, που είναι και ο κύριος πρωταγωνιστής της τριλογίας, επανέρχεται ως εστιάζον πρόσωπο και στα τρία μυθιστορήματα. Στη Λέσχη τα εστιάζοντα πρόσωπα είναι, εκτός από τον Μάνο, η Φράου Άννα και η Έμμη˙ ο Μάνος είναι εστιάζων σε εφτά κεφάλαια, η Φράου Άννα σε τέσσερα και η Έμη σε εννέα. Στην Αριάγνη τα εστιάζοντα πρόσωπα είναι ο Μάνος, η Αριάγνη και ο Ρίτσαρντς˙ ο Μάνος είναι εστιάζων σε οκτώ κεφάλαια, η Αριάγνη σε πέντε και ο Ρίτσαρντς, επίσης, σε πέντε. Στη Νυχτερίδα, τέλος, τα εστιάζοντα πρόσωπα είναι ο Μάνος, ο Παράσχος και η Νάνσυ. Στην περίπτωση του τρίτου τόμου έχουμε εναλλασσόμενες αφηγηματικές εστιάσεις των τριών αυτών χαρακτήρων όχι μόνο από κεφάλαιο σε κεφάλαιο αλλά, στα δυο τελευταία κεφάλαια –ΧVI και XVII–, και στο εσωτερικό των κεφαλαίων. Επιπλέον, σε πολλές περιπτώσεις, τα βασικά εστιάζοντα πρόσωπα εκχωρούν την εστίαση σε δευτερεύοντες μυθιστορηματικούς χαρακτήρες με αποτέλεσμα να αυξάνεται ο αριθμός των φορέων της εστίασης. Όπως έδειξε η Α. Τζούμα, οι ποικίλες μεταδιηγήσεις που δημιουργούνται στο εσωτερικό της κύριας διήγησης έχουν «συμπληρωματικό» ή «αναλογικό-συσχετιστικό» ή, ακόμα, «διαφωτιστικό» χαρακτήρα». […] Η πολυεστιακή αφήγηση είναι στενά συνδεδεμένη με τον τρόπο με τον οποίο δίνονται τα αφηγούμενα, με το είδος του λόγου που τα εκφράζει. Έτσι, η ομοδιηγητική αφήγηση του Μάνου εκφέρεται σε πρώτο γραμματικό πρόσωπο, η ομοδιηγητική αφήγηση της Φράου Άννα και του Παράσχου σε δεύτερο, ενώ οι ετεροδιηγητικές αφηγήσεις των υπολοίπων μυθιστορηματικών ηρώων σε τρίτο. Ο καταμερισμός αυτός δεν είναι συμπτωματικός, καθώς προσαρμόζεται με βάση τις ψυχοσωματικές ιδιαιτερότητες κάθε προσώπου. Για να αναφέρουμε μερικά παραδείγματα, η πρωτοπρόσωπη αφήγηση του Μάνου ευνοεί την υποκειμενοποίηση της αφηγηματικής αναπαράστασης από τον κεντρικό ήρωα-μάρτυρα: ο Μάνος είναι ο τύπος του αριστερού διανοούμενου που μεταφέρει την προσωπική του εμπλοκή στο αριστερό κίνημα της Μέσης Ανατολής και τη δική του πολεμική εμπειρία. Αντίθετα, με την τεχνική της δευτεροπρόσωπης αφήγησης ευνοείται η διαγραφή μοναχικών προσώπων όπως της Φράου Άννα και του Παράσχου, από τα οποία απουσιάζει ο πολιτικός προβληματισμός, που εξομολογούνται τις ενδόμυχες σκέψεις τους και τον ταραγμένο ψυχικό τους κόσμο. Από την άλλη, η αφήγηση σε τρίτο πρόσωπο ευνοεί την αντικειμενοποίηση της αφηγηματικής αναπαράστασης˙ έτσι, όταν το αφηγηματικό τρίτο πρόσωπο υιοθετεί την οπτική κάποιου «ήρωα», παραδείγματος χάριν, της λαϊκής μάνας Αριάγνης, διαγράφεται, μέσα από τους μονολόγους της, η ζωή της ελληνικής παροικίας του Καΐρου, η ζωή των ντόπιων λαϊκών στρωμάτων και οι σχέσεις μεταξύ των δύο πληθυσμών.
Ο Τσίρκας αξιοποιεί την τεχνική της πολυεστίασης, μια σύνθετη μορφή θέασης του αφηγηματικού υλικού, για να προσεγγίσει έναν εξίσου σύνθετο κόσμο, τον χαώδη κόσμο της Μέσης Ανατολής. Με αυτό τον τρόπο, ο συγγραφέας δίνει πληρέστερη εικόνα του κόσμου στον οποίο αναφέρεται, αφού του επιτρέπει να κινηθεί σε ποικίλους χώρους και σε διάφορα πολιτικά και κοινωνικά σύνολα. Καταφέρνει, έτσι, να εκφράσει και να δείξει μέσω των εφτά βασικών εστιαζόντων προσώπων –που μπορεί να έχουν τη δική τους προσωπικότητα, τον ιδιαίτερό τους χαρακτήρα, αλλά δεν μπορούν να ιδωθούν ανεξάρτητα από το ιστορικό γεγονός και ξέχωρα από τους κοινωνικούς ή πολιτικούς κύκλους μέσα στους οποίους κινούνται– την πολιτική κρίση, την ηθική παρακμή, τον κόσμο του αριστερού κινήματος, τη δράση του ελληνικού στρατού, τις δολοπλοκίες της αγγλικής πολιτικής, τον κόσμο της ελληνικής παροικίας, τον κοσμοπολίτικο συρφετό της Παλαιστίνης και της Αιγύπτου, τη ζωή των ντόπιων λαϊκών στρωμάτων. Η μυθιστορηματική πραγματικότητα φτάνει στον αναγνώστη όπως αποτυπώνεται κυρίως από την αντιληπτικότητα, τις σκέψεις και τους μονολόγους των προσώπων, και όχι με τις συνεχείς παρεμβολές ενός παντογνώστη αφηγητή. Πρόσωπα και καταστάσεις παρουσιάζονται μέσα από την οπτική γωνία «ηρώων» που ζουν αυτό τον κόσμο εκ των έσω.

Νίκος Π. Παλιός, «Η τεχνική της πολυεστιακής αφήγησης στις Ακυβέρνητες Πολιτείες του Στρατή Τσίρκα», Νέα Εποχή, τχ. 1-2 (254-255)/1999, σσ. 8-10.