Ο καθρέφτης στην Τέχνη. Λογοτεχνικές και άλλες αναφορές

Καλειδοσκόπιο/ καθρέφτης (ένθετο του 24grammata.com)

επιμέλεια/ αρχισυνταξία: Απόστολος Θηβαίος

Η δυναμική του καθρέφτη ως αντικειμένου, γρήγορα συγκίνησε την τέχνη. Η λογοτεχνία, η ζωγραφική, ο κινηματογράφος μεταγενέστερα, τίμησαν τον καθρέφτη και τη συμβολιστική του διάσταση, χρησιμοποιώντας το μοντέλο της διφυούς, αυτής υπόστασης του ανθρώπου, έτσι όπως υποβάλεται από το κάτοπτρο. Δημιουργοί από όλο το φάσμα της καλλιτεχνικής δραστηριότητας εντόπισαν στον καθρέφτη ένα πλήθος εσωτερικών χαρακτηριστικών του ανθρώπου, τα οποία και ανέδειξαν μέσα από τα έργα τους.
Η λογοτεχνία γρήγορα εντόπισε στις αναφορές περί κατόπτρων έναν μοναδικό τρόπο για να εισάγει την πρόθεσή της να καταπιαστεί με την εσωτερικότητα του ανθρώπου. Το καλό και το κακό, ο θάνατος και η ζωή, η αντίθεση που μπορεί να συνιστά σύζευξη και διαχωρισμός ταυτόχρονα ενσωματώθηκε στις λογοτεχνικές αναφορές, προσφέροντας τη μοναδική προοπτική του αντικειμένου στον ίδιο το λόγο. Η υποβολή της ανθρώπινης ψυχολογίας, διατυπώθηκε μέσω του καθρέφτη από σημαντικούς εκπροσώπους της φανταστικής και παιδικής λογοτεχνίας, καθώς και ποιητές. Ο Χανς Κρίστιαν Άντερσεν καθιστά το κάτοπτρο παραμορφωτικό της ψευδαίσθησής μας. Αντιστρέφοντας τον αφορισμό, επισημαίνει την αλήθεια όπως προβάλλεται στον καθρέφτη, διατυπώνοντας ένα διακριτικό «κατηγορώ» απέναντι στον άνθρωπο της εποχής του, ένα έρμαιο της φιλοδοξίας και του κέρδους, ο οποίος γρήγορα μεταβλήθηκε στο ανθρωποειδές του 21ου αιώνα. Η παράδοξη αυτή και ευφάνταστη διαχείριση του προβαλλόμενου ειδώλου προσέφερε στον άνθρωπο τη δυνατότητα διεξαγωγής μια συγκλονιστικής αυτοκριτικής, την οποία μόνον ο λόγος, με την αυθαιρεσία και την ακρίβειά του θα μπορούσε να διατυπώσει τόσο ρεαλιστικά. Στο ίδιο μοτίβο, στην παραμορφωτική δηλαδή επίδραση του καθρέφτη απέναντι στην πραγματικότητα, κινείται και το κλασσικό πλέον, έργο « Η Αλίκη στη Χώρα των Θαυμάτων.» Ο Κάρολ, συγγραφέας του μυθικού, αυτού έργου της παιδικής λογοτεχνίας, κηρύσσει τον αντίλογό του απέναντι στο συντηρητισμό της βικτοριανής εποχής. Η αποδοκιμασία του αυτή εκφράζεται μέσα από την παιδικότητα και την ισχύ της απέναντι στις ενήλικες, οικοδομημένες ηθικές. Το έργο εκτυλίσσεται μέσα στον καθρέφτη και η Αλίκη γνωρίζει τον κόσμο και τις λαμπρές του «επαναστάσεις», την ανατροπή, την οποία διδάσκει φαντασία μέσα στις άγνωρες ηπείρους του κόσμου των ειδώλων.
Ένας άλλος, σπουδαίος λογοτέχνης του 20ου αιώνα, του οποίου τα έργα σημάδεψαν την παγκόσμια λογοτεχνία, ο Μπόρχες, φαίνεται να ασπάζεται στο μέγιστο βαθμό τη δύναμη του καθρέφτη, μεταφέροντας το δέος και το φόβο του, ως ανθρώπου απέναντι σε τούτο το φορέα μιας διαφορετικής, παράλληλης πραγματικότητας. Στα ποιήματά του, καθώς και στο έργο «Ο καθρέφτης και η μάσκα» ο Μπόρχες διατυπώνει τις αιτίες της θεώρησής του όσον αφορά το κάτοπτρο και το είδωλο, το οποίο προβάλλεται σε αυτόν.Ο φόβος για τον καθρέφτη, η σύγχυση για την αλήθεια του χώρου και του χρόνου, ο τρόμος για την ανθρώπινη οδύνη που πολλαπλασιάζεται, η ταυτόχρονη αναζήτηση ενός σημείου, στο οποίο υφίσταται η ταύτιση των αντιθέτων. Οι θεματικές του Μπόρχες, όσον αφορά τον καθρέφτη θέτουν τις βάσεις για μια νέα συζήτηση γύρω από την ανθρώπινη ψυχολογία, ενώ ξεπερνούν και καθιστούν αδρανείς τις όποιες περιορισμένες αναφορές στο συμβολισμό του αντικειμένου.
«Στο μάτι του Καθρέφτη» καλείται το ιστορικό, δοκιμιακό έργο του Ζαν Πιερ Βερνάν. Η θεώρηση της λατρείας απέναντι στο είδωλο κατά την αρχαιότητα συνιστά το βασικό αντικείμενο μελέτης στο έργο αυτό. Η ανδρική θέση στην κοινωνία, κατοχυρωμένη και καταξιωμένη δεν χρειάζεται την επιβεβαίωση του ειδώλου για να αποκτήσει συνείδηση αυτής της υπεροχής της. Οι καθρέφτες προορίζονται μόνο για τις γυναίκες. Εκείνες υπάγονται στον περιορισμό μιας ψευδαίσθησης, ανακτώντας το ελάχιστο, λόγω κοινωνικών συνθηκών τμήμα του εαυτού του μέσα από τη χρήση του καθρέφτη. Αντίθετα, ο προσδιορισμός της ανδρικής επικράτησης θα φανεί από την πεποίθηση του ανθρώπου πως ο ορισμός της ύπαρξής του ολοκληρώνεται μες στα μάτια των άλλων, όπου «άλλοι», θεωρούνται αυστηρά και μόνο οι άνδρες, σε μια κοινωνία με σαφείς, φαλλοκρατικές βάσει και δομές. Ο Βερνάν πραγματοποιεί ένα οδοιπορικό σε μια εξειδικευμένη πλευρά της αρχαιοελληνικής ψυχολογίας, αναθέτοντας το ρόλο του καθρέφτη και του ειδώλου στο ίδιο το άτομο, εφόσον αυτό συνιστά εκπρόσωπο του ανδρικού φύλλου.
Παράλληλα με την παγκόσμια, βιβλιογραφική παραγωγή και η εγχώρια προσέγγιση του θέματος κρίνεται πως βρίσκεται σε επίπεδα πέρα του ικανοποιητικού. Σιωπηροί φορείς των μύθων του Περσέα και της Μέδουσας οι Έλληνες συγγραφείς καταθέτουν και εκείνοι, με αξιώσεις και πρωτότυπες πεζολογικές και ποιητικές ανταποκρίσεις τη θέση τους, χρησιμοποιώντας τον καθρέφτη ως σύμβολο και σημείο ειδικών προεκτάσεων. «Πορτραίτα σε Θρυμματισμένο Καθρέφτη», καλείται το έργο του Κώστα Καρακάση, μια μυθιστορηματική μεταφορά των αντίθετων πορειών ζωής δυο ανδρών. Η διάσταση του κατόπτρου εισάγεται και πάλι, με εναλλασσόμενες μεταφορές, πάντα σταθερές και ορθόδοξες ανάμεσα στο «τότε» και το «τώρα», σε χρόνο παρόντικό και παρελθοντικό. Οι «Καθρέφτες στο Χώμα» του Νίκου Διακογιάννη συνιστά μια ακόμα μυθιστορηματική καταγραφή της ιστορίας δύο οικογενειών κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου, με φόντο την Αρκαδία. Ο τίτλος σε τούτη την περίπτωση καθίσταται περισσότερο ποιητικός, παρά κυριολεκτικός, ενώ το μοντέλο της παραλληλίας βρίσκει ξανά την εφαρμογή του.
«Βλέπω  ένα πρόσωπο
Πίσω από τον γυαλιστερό καθρέφτη
Με βλέμμα απειλητικό
Να τοξοβολεί ερωτηματικά
Ένα μέτωπο ρυτιδιασμένο
Να απαιτεί την ταυτότητά του.»

Ο Γιάννης Ποταμιάνος, στο ποιητικό του πόνημα «Καθρέφτης» πραγματεύεται με τρόπο ευθύ τη διάσταση των μορφών, όπως υφίστανται περιχαρακωμένες ανάμεσα στην πραγματικότητα και τη φανταστική προοπτική αντίστοιχα. Με το ρητό του, συμβουλευτικό λόγο, επιτυγχάνει την έκπληξη, δηλώνοντας μια αναντίρρητη αλήθεια, ικανή να περιγράψει στον απόλυτο βαθμό την αίσθηση του καθρεφτίσματος. «Μην εμπιστεύεστε τα είδωλά σας, η καρδιά του χτυπάει δεξιά»,  προτρέπει ο ποιητής για να μας βρει απόλυτα σύμφωνους, σε βαθμό εκπληκτικό με τούτη την επισήμανσή του.
Πρωτόγονος, πρώτος, πρωτογέννητος. Έτσι αποδίδεται η ερμηνεία του ονόματος «Πρωτέας» στη σύγχρονη, ελληνική γλώσσα. Με τούτο το επίθετο και τις ερμηνευτικές του προοπτικές ο Γιάννης Υφαντής αποφασίζει να προσδιορίσει τον καθρέφτη, εντοπίζοντας την κύρια δύναμή του στην ικανότητα της παραμόρφωσης, της αλλαγής, της ανανέωσης, του αινίγματος. Στη συλλογή του «Ο καθρέφτης του Πρωτέα», ο ποιητής υπονοεί τη μεταποιητική ισχύ του κατόπτρου απέναντι στα πρόσωπα, τις καταστάσεις, το χρόνο και το χώρο. Με γνώμονα τη μυθολογική διάσταση του αρχαίου, θεϊκού ονόματος ο Υφαντής εντείνει το καίριο χαρακτηριστικό του κατόπτρου, υπονοώντας ξεκάθαρα πως μέσα από αυτό επιτυγχάνεται η καταφατική και επιθυμητή διαστρέβλωση της πραγματικότητας. Αυτή συνιστά τη βασική δύναμη του καθρέφτη και αυτή, ταυτόχρονα αποτελεί τη βασική αδυναμία του ανθρώπου, εκείνη η ο οποία τον καθιστά έρμαιο των ειδώλων. Ο ποιητής μοιάζει να αναζητά την αρχέγονη, την πατερική όψη των πραγμάτων και των ανθρώπων. Ο μυθικός θεός με τις ευρύτατες, σημειολογικές ιδιότητές του δεν μπορεί παρά να ταυτίζεται άμεσα και διάφανα με την ανάλογη ικανότητα του κατοπτρικού αντικειμένου. Η ποίησή του συνιστά μια πρωτόγονη, μια ηθελημένα πρωτογέννητη στιχουργική, η οποία δεν μπορεί παρά να υπάγεται στην έξαρση της ανάγκης του ανθρώπου να διατηρήσει αυτό το δεσμότ ου με το μη ρεαλιστικό, το συμβατό με την ψυχολογία και τη διεκδίκηση της ευτυχίας του.
Η λογοτεχνική αυτή θεώρηση δεν θα μπορούσε να μην συμπεριλάβει το σολωμικό έργο. Συγκεκριμένα στη «Γυναίκα της Ζάκυνθος», του Διονυσίου Σολωμού, η αποτρόπαια μορφή της γυναίκας κατανοεί ετούτο το φοβερό χαρακτηριστικό της, μες σε όλη την πληθωρικότητα του, όταν θα κοιτάξει την αρρωστημένη και παραμορφωμένη όψη της στον καθρέφτη της κάμαρας. Ο σπαραγμός της, σπαραγμός ανθρώπου πριν το θάνατο, δεν θα προκαλέσει τη συγκίνηση. Το έργο του Σολωμού συνιστά μια πρωτοπορία, όχι γιατί χρησιμοποιεί και ανατρέχει στον καθρέφτη, αλλά γιατί κυρίως, προ οικονομεί με τούτο τον τρόπο, τον άνθρωπο της εποχής μας, ο οποίος διαπιστώνει την τραχύτητα και τον απεχθή του εσωτερικό κόσμο. Το σολωμικό έργο συνιστά μια, ευρωπαϊκού βεληνεκούς, αναγκαία αναφορά μας, για τα έργα του λόγου, τα οποία υπέκυψαν στο μυστηριακό κόσμο του καθρέφτη. Δεν πρόκειται για μια στείρα αισθηματολογία, αλλά για έναν λόγο αποκαλυπτικό, σχεδόν προφητικό για τους αιώνες που ακολούθησαν και εκείνους που ήδη έπονται.
Στο «Πορτραίτο του Ντόριαν Γκρέυ», ο ήρωας βλέπει το είδωλό του να γερνά, δίχως τη φυσική εξόντωση του ίδιου. Ακριβώς ετούτο συμβαίνει και με τη λογοτεχνία, όταν βρεθεί εμπρός σε μία αποκάλυψη και απαιτήσει την καταγραφή της. Η έννοια του φανταστικού θα αναζητηθεί κάποτε και τότε θα πρέπει να ομολογηθεί η απέραντη συνεισφορά του καθρέφτη στην εμπνευσμένη, εγχώρια, λογοτεχνική παραγωγή.