Ο κινηματογράφος εργαλείο των ενεργών πολιτών: ΥΠΑΡΧΕΙ ΕΛΠΙΔΑ*

24grammata.com/ κινηματογράφος

γράφει ο Χρίστος Καλλίτσης
(σκηνοθέτης ταινιών τεκμηρίωσης – δημοσιογράφος)

Με δεδομένη τη δύναμη της επικοινωνίας του κινηματογράφου και των λοιπών οπτικοακουστικών μέσων το να γνωρίζει σήμερα κάποιος το πώς και γιατί φτιάχνεται μία ταινία είναι ένα εφόδιο για να πλησιάσει την αλήθεια αυτού που βλέπει και να σταματήσει να το βλέπει όταν αυτό παράγει οπτικοακουστική σαβούρα.
Οι συχνά καταιγιστικές εικόνες βίας ψυχολογικής και σωματικής του κινηματογράφου και της τηλεόρασης απομακρύνουν τους πολίτες από το ζητούμενο που μπορεί να είναι η συμμετοχή τους στη διαμόρφωση μιας δίκαιης κοινωνίας.
Στην εποχή της παγκοσμιοποίησης ο πολίτης για να διεκδικήσει ακόμα και τα αυτονόητα, σε μία χώρα που νοσεί ηθικά και οικονομικά, χρειάζεται τεκμήρια. Ο κινηματογράφος τεκμηρίωσης είναι ίσως ένα πολύ χρήσιμο εργαλείο, για όσους το κατέχουν, για να διεκδικήσουν το δίκιο τους.
Για τον πολίτη είναι πολλές φορές θέμα ζωτικής σημασίας το να διαδώσει μέσα από εικόνες και ήχους την ιστορία που τον απασχολεί. Ο πολίτης είναι άλλωστε ο πρώτος δέκτης των συνεπειών μιας αμφισβητούμενης απόφασης της πολιτείας. Μαζί με μία επιστολή διαμαρτυρίας – πρότασης προς τους αρμόδιους μπορεί να σταλεί μια μικρού μήκους ταινία που να τεκμηριώνει το θέμα. Μια τέτοια ταινία απευθύνεται σε ευρύ κοινό, το οποίο μπορεί να είναι και διεθνές.
Η προσιτή οικονομικά τεχνολογία της εικόνας και του ήχου επιτρέπουν πλέον σε μεγάλη μερίδα του πληθυσμού (και σύντομα σε πολύ περισσότερους) το να φτιάξουν μόνοι τους μία ταινία για να προστατεύσουν το σχολείο της γειτονιάς τους από το να μετατραπεί σε υπόγειο πάρκινγκ, την παραλία της πόλης τους από υποθαλάσσιους αυτοκινητόδρομους, την οδήγηση από τις παράνομες διαφημιστικές πινακίδες κ.λπ.
Επιπλέον υπάρχουν παραδείγματα σκηνοθετών που αισθάνονται την ανάγκη με την τέχνη τους να συμβάλλουν στην καλύτερη λειτουργία της «δημοκρατίας», εφόσον δεχόμαστε πως για να λειτουργήσει η δημοκρατία χρειάζονται ενεργοί πολίτες.
Η απόκτηση της βασικής κινηματογραφικής παιδείας θα μπορούσε να ξεκινά από την πρωτοβάθμια εκπαίδευση (και για την αυτοπροστασία των θεατών από μολυσμένα οπτικοακουστικά προϊόντα). Ωστόσο, δεν αποκλείεται κάποιος μόνος του διαβάζοντας και πειραματιζόμενος να φτιάξει την ταινία που χρειάζεται.
Α). Η ανάγκη αλλαγής νοοτροπίας
Κάνοντας αυτοκριτική οι σκηνοθέτες μπορούμε να υπολογίσουμε το μερίδιο ευθύνης μας στην υπάρχουσα κοινωνική παρακμή. Τα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας στα οποία η πλειοψηφία των σκηνοθετών απευθύνεται για να πουλήσει (χρηματοδοτήσει) το προϊόν της προκαλούν συνήθως κακή ψυχολογία (καταστολή) στους πολίτες με συνέπεια την αποχαύνωσή τους και αυτό μάλλον δεν γίνεται τυχαία. Σ’ ένα τέτοιο περιβάλλον ο σκηνοθέτης – δημιουργός είναι μάλλον αφοπλισμένος, όχι όμως καταδικασμένος να παραμείνει.
Μάλλον διανύουμε περίοδο κατά την οποία ζητείται να συμπληρωθεί το τεράστιο κενό που υπάρχει ανάμεσα στην πραγματικότητα που βιώνει η συντριπτική πλειοψηφία των πολιτών, στα όνειρα της και στην πλύση εγκεφάλου που προκαλείται από την πλειοψηφία των κινηματογραφικών ταινιών και της τηλεόρασης.
Ο κινηματογράφος αναπαράγει πρότυπα και συμπεριφορές, μπορεί να γίνει μέσο πίεσης για την αλλαγή της νοοτροπίας του ατομισμού, της αδιαφορίας και της δειλίας. Μπορεί δηλαδή να βοηθήσει στην αγωγή πολιτών που να νοιάζονται για το συνάνθρωπό τους και για την επίτευξη ενός δίκαιου αιτήματος ή σκοπού.
Β). Η κάμερα εργαλείο των πολιτών
Η γνώση της αλφαβήτας του κινηματογράφου μας δίνει τη δυνατότητα να καταγράψουμε και να διαδώσουμε το θέμα που μας πονάει και αφορά στο κοινωνικό σύνολο.
Η κάμερα γίνεται ένα «όπλο» όπως συνέβη και με το παράδειγμα του φωτογραφικού πρακτορείου Magnum, το οποίο έχει πάρει το όνομά του από το ομώνυμο όπλο. Η κάμερα λοιπόν είναι ένα ειρηνικό εργαλείο με το οποίο μπορούμε να υποστηρίξουμε την αλήθεια που συνήθως οι εκάστοτε «ισχυροί» δεν θέλουν να φανεί.
Η κάμερα στα χέρια των πολιτών μπορεί ίσως να γίνει ο απρόβλεπτος παράγοντας που θα επηρεάσει τα πράγματα προς κάτι καλύτερο από τη διάσπαρτη μοιρολατρία που ενεργεί απωθητικά στις ελπιδοφόρες προσπάθειες.
Καθότι στον κινηματογράφο τεκμηρίωσης το σενάριο δεν είναι τις περισσότερες φορές δυνατό, η καταγραφή μιας ιστορίας διεκδίκησης δικαιωμάτων των πολιτών -πέρα από την ψυχαγωγική της διάσταση, πέρα από το βαθμό συμβολής της στον προσδοκώμενο σκοπό- είναι και μέσο πληροφόρησης για το ποια βήματα μπορούν να γίνουν στην προσπάθεια για την προστασία του σχολείου, της παραλίας, του πάρκου, του πεζοδρομίου, του δρόμου, του καθαρού νερού, των ατομικών ελευθεριών …
Γ). Νέες δυνατότητες διανομής ταινιών
Η τηλεόραση χάνει την κυριαρχία της (ως μέσου οπτικοακουστικής επικοινωνίας) από το ανερχόμενο διαδίκτυο. Για παράδειγμα μπορεί κάποιος (με κινηματογραφική παιδεία) στην Έδεσσα να παρακολουθήσει αντιπροσωπευτικό κομμάτι των ταινιών του Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ του Άμστερνταμ στην ιστοσελίδα του (τις μέρες που αυτό γίνεται).
Η κλασική διανομή κινηματογραφικών ταινιών (κυρίως μυθοπλασίας) υπάρχει, αλλά παράλληλα είναι διάσπαρτα και πολύ τακτικά σε όλη την Ελλάδα μικρά ή μεγάλα κινηματογραφικά φεστιβάλ. Η τεχνολογία επιτρέπει με χαμηλό κόστος μηχανημάτων προβολής εικόνας και αναπαραγωγής ήχου την διενέργεια προβολών σε αίθουσες πανεπιστημίων, θεάτρου, τέχνης, λόγου κ.λπ. Πολλαπλασιάζονται οι δυνατότητες διανομής μίας ταινίας παραμάσχαλα.
Έχει σημειωθεί σε πολλές περιπτώσεις η ποιότητα των έργων τέχνης να βελτιώνεται ακριβώς σε περιόδους κρίσεων και κοινωνικοοικονομικών δυσκολιών. Ένα τέτοιο γνωστό παράδειγμα είναι η περίπτωση του ιρανικού κινηματογράφου, η γλώσσα του οποίου επηρέασε την παγκόσμια κινηματογραφική γλώσσα κυρίως τη δεκαετία του ’90. Στο Ιράν διώκονται από το καθεστώς πολλοί σκηνοθέτες και είναι αναγκασμένοι όσοι επιχειρούν να εκφράσουν μία αλήθεια σχετική με την κοινωνική τους πραγματικότητα να είναι ιδιαίτερα ευρηματικοί για να περάσουν τα σύνορα της λογοκρισίας.
Στην Ελλάδα της ηθικής και οικονομικής κρίσης βγαίνουν ταινίες που έχουν ουσία. Αυτό συμβαίνει παρά τα εμπόδια τόσο στην παραγωγή όσο και στη διανομή. «Θέλει αρετή και τόλμη η ελευθερία» κατά το στίχο του Ανδρέα Κάλβου.
Δ). Ο κινηματογράφος εργαλείο κινητοποίησης
Ο κινηματογράφος ίσως έχει τη δυνατότητα να κινητοποιήσει τους πολίτες σε μία κατεύθυνση πιο ανθρώπινη από αυτή που βιώνουμε σήμερα στην Ελλάδα και τον κόσμο.
Ο κινηματογράφος περιέχει το στοιχείο της μετακίνησης και της συνεύρεσης ανθρώπων με έναν προορισμό. Τον προορισμό τον δείχνει το περιεχόμενο της ταινίας.
Ίσως φτιαχτούν κάποια μέρα ταινίες που να συνδράμουν στην κοινωνική αλλαγή και την προστασία της κοινωνικής συνοχής, ίσως έχουν φτιαχτεί και αναμένονται τα αποτελέσματά τους … ίσως δεν τις είδαμε ακόμα.
Ο άνθρωπος από τη φύση του έχει την τάση να στέκεται όρθιος.
Η εξέλιξη της τεχνολογίας του κινηματογράφου, ο οποίος από μέσο των πλουσίων μετατρέπεται σε μέσο σχεδόν όλων των πολιτών είναι μάλλον προορισμένη να συμβάλλει στη βιωσιμότητα και αναγέννηση του παραγώμενου έργου ενός ανθρώπου, μιας οικογένειας, μιας ομάδας, μιας κοινωνίας (στην προσπάθεια για μια καλύτερη ζωή).
Η μικρού μήκους ταινία τεκμηρίωσης «Υπάρχει ελπίδα» έχει συμβάλει στην προστασία του περιβάλλοντος και του πολιτισμού σε μία περιοχή. Αν αυτό συμβαίνει και σ’ άλλες περιοχές για παρόμοια θέματα, αν νοιαστούμε πρώτα και κύρια για το καθημερινό περιβάλλον που ζούμε … μάλλον κάτι διαφορετικό θα γίνει.
Η πρώτη κινηματογραφική προβολή στο Γκραν Καφέ του Παρισιού (28-12-1895) που οργάνωσαν οι Γάλλοι αδελφοί Λουμιέρ, με την ατμομηχανή να εισέρχεται στο σταθμό του τρένου, έτρεψε σε φυγή του θεατές.
Είναι ενδεικτική η ξεσηκωτική δύναμη του κινηματογράφου ίσως στον ίδιο βαθμό που μπορεί να συμβεί με τη μουσική.
Ε). Τρία παραδείγματα ταινιών τεκμηρίωσης που συνέβαλαν στην ενίσχυση της κινητοποίησης των πολιτών και την τήρηση της νομιμότητας:
1). Η ταινία «Μία τρύπα στο νερό» του Μάνου Παπαδάκη του 2008 συνετέλεσε στην διάδοση του θέματός της: το σχέδιο κατασκευής υποθαλάσσιου αυτοκινητόδρομου στην παραλία της Θεσσαλονίκης και στην αναστολή του μάλλον σπάταλου έργου.
2). Η ταινία «Προσοχή φονικές διαφημίσεις» του Μανώλη Ανδριωτάκη του 2010 συνετέλεσε στην κατεδάφιση πολλών φονικών πινακίδων, στη διάδοση του θέματος, στην αμφισβήτηση των υπαίθριων διαφημίσεων, στη δημιουργία ειδικής ιστοσελίδας το illegalsigns.gov.gr («Χωρίς παράνομες διαφημιστικές πινακίδες») από την κυβέρνηση για την καταγραφή και αφαίρεση των φονικών πινακίδων.
και
3). Η ταινία «Υπάρχει ελπίδα» του υπογράφοντα (2007)
Την άνοιξη του 2004 ενόψει της πρόθεσης του δήμου να κάνει υπόγειο πάρκινγκ στην αυλή του ιστορικού 1ου δημοτικού σχολείου Πανοράματος, σκεφτήκαμε μια ομάδα ανθρώπων να συστήσουμε την «Ομάδα Πολιτών Πανοράματος» με βασικό μας σκοπό την προστασία και επαναλειτουργία του ιστορικού σχολείου (1927). Η προσπάθειά μας καταγράφηκε ήδη σε δύο μικρού μήκους ταινίες με τελευταία το «Υπάρχει ελπίδα» κι ετοιμάζεται το τρίτο μέρος.
Η ταινία συμμετείχε σε 12 κινηματογραφικά φεστιβάλ στην Ελλάδα και το εξωτερικό, παίχτηκε σε ειδικές προβολές (συνολικά 2.000 θεατές) και προβάλλεται στο διαδίκτυο (6.500 θεατές).
Τέλος το παράδειγμα της «Ομάδας Πολιτών Πανοράματος» συμπεριλαμβάνεται ως μια πρόταση συμμετοχής των πολιτών στα κοινά στο εγχειρίδιο του μαθήματος της Ε’ Δημοτικού «Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή» (Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων, 1η έκδοση 2009). Το σχετικό μάθημα θέτει το ερώτημα: «Είναι και δική μου δουλειά;»

www.documenda.gr
www.kallitsisfilm.gr

*Το παρόν κείμενο είναι η ανακοίνωση του υπογράφοντα στο 1ο συνέδριο της Ελληνικής Ακαδημίας του Κινηματογράφου με θέμα: «Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΟΠΤΙΚΟΑΚΟΥΣΤΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ» (Ίδρυμα Μιχάλης Κακογιάννης, 19-20/11/2010, Αθήνα)