Ο Σερ Γκοουέην κι ο Πράσινος Ιππότης. Ανωνύμου (σε όλα τα βιβλιοπωλεία και on line, δωρεάν ταχυδρομικά)

Ο Σερ Γκοουέην κι ο Πράσινος Ιππότης. Ανωνύμου
τίτλος πρωτοτύπου: Sir Gawain and the Green Knight
μετάφραση: Βασίλης Κομπορόζος

Διαβάστε, επίσης, και άλλα έργα του βασίλη Καμπορόζου κλικ εδώ

αγορά εδώ

 

 

 

 

ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Ο Σερ Γκοουέην κι ο Πράσινος Ιππότης είναι ένα Αγγλικό αφηγηματικό ποίημα έκτασης 2530 στίχων του 2ου μισού του 14αι μ.Χ., ή με άλλα λόγια ένα έμμετρο ιπποτικό μυθιστόρημα, κατ’ αναλογία με την ορολογία αντίστοιχων Βυζαντινών έργων της ίδιας περίπου εποχής. Το εν λόγω έργο ανήκει μετρικά στην αποκαλούμενη Αναβίωση της Παρήχησης (Alliterative Revival), στην οποία θα αναφερθούμε παρακάτω. Πρόκειται για ένα από 4 ή 5 αφηγηματικά ποιήματα ανώνυμου συγγραφέα ο οποίος προσδιορίζεται ως ποιητής του Gawain ή του Pearl (Gawain ή Pearl poet), με το Pearl να αποτελεί ένα αριστούργημα, κατά την ταπεινή μου άποψη, μετρικής τεχνικής, τόσο σύνθετης όσο να καθίσταται αδύνατη η μεταφορά της ως τεχνικής σε Ελληνική μετάφραση. Ο Σερ Γκοουγέην κι ο Πράσινος Ιππότης είναι πιθανόν το καλύτερο αφηγηματικό ποίημα μιας μακραίωνης παράδοσης έμμετρων ιπποτικών μυθιστορημάτων και ιστοριών γύρω από τη θρυλική φυσιογνωμία του βασιλιά Αρθούρου.

Λίγα λόγια για τον ποιητή
Δεν ξέρουμε πολλά για τον συγγραφέα του έργου. Γνωρίζουμε ότι έγραψε, όπως προείπαμε, άλλα 3 ή 4 τουλάχιστον θρησκευτικά ποιήματα, τα Pearl (μαργαριτάρι, μαργαρίτης σύμβολο με θεολογικές διαστάσεις στην Καινή Διαθήκη), Patience (Υπομονή), Cleanness (Αγνότητα) και Saint Erkenwald (Ο Άγιος Έρκενγουολντ), με την πατρότητα του τελευταίου να αμφισβητείται. Τα έργα του όλα, εκτός από το τελευταίο, διασώθηκαν σε ένα χειρόγραφο, το MS Cotton Nero A.x., Art 3, φυλασσόμενο τώρα στο Βρετανικό Μουσείο. Καταγόμενος από τη Δυτική Αγγλία, τα West Midlands, ο άγνωστος ποιητής, ο οποίος ίσως να υπήρξε και κληρικός σε κάποια στιγμή της ζωής του, χρησιμοποίησε μια διάλεκτο δυσνόητη για εμάς σήμερα, δύσκολη ίσως και για τους Λονδρέζους της εποχής του. Αντίθετα από τα έργα του περίφημου Chaucer, τα οποία, ο μελετητής της Αγγλικής γλώσσας, αν τα διαβάζει με σύγχρονη προφορά αγνοώντας την αρχαϊκή τους ορθογραφία, μπορεί να τα κατανοήσει στις πλείστες των περιπτώσεων, εδώ καθίσταται επιτακτική η ανάγκη μιας καλής σύγχρονης μετάφρασης παράλληλα με ένα καλό λεξικό ή γλωσσάρι της γλώσσας της εποχής, για να καταφέρει να ανασυνθέσει το νόημα του πρωτοτύπου και να εντρυφήσει στην πολυσημία του πρωτοτύπου. Η γλώσσα του έργου είναι η λεγόμενη Middle English (ως Μέση Αγγλική θα μπορούσαμε να αποδώσουμε τον όρο).

Άτομο ευρείας καλλιέργειας, ο ποιητής από πλευράς ταλέντου και ποιητικής εμβάθυνσης συμβαδίζει σχεδόν με άλλες δύο εξέχουσες μορφές του καιρού του οι οποίες συνέθεσαν σπουδαία έργα, τον William Langland (συγγραφέα του έπους Piers Plowman) και του προαναφερθέντος και γνωστού στην Ελλάδα Geoffrey Chaucer (συγγραφέα των Canterbury Tales, Ιστορίες του Καντέρμπουρυ και Troilus and Criseyde, Τρωϊλος και Χρυσηίδα).
Ο ποιητής μας, κατά την ταπεινή μου άποψη, δεν είναι κατώτερος από αυτούς τους δύο. Ειδικευμένος στο μέτρο της παρήχησης κατόρθωσε να δημιουργήσει ένα ποίημα, ένα μικρό διαμάντι, που άφησε το δικό του αποτύπωμα στην Αγγλική λογοτεχνία.

Ο Σερ Γκοουέην κι ο Πράσινος Ιππότης. Ανωνύμου
τίτλος πρωτοτύπου: Sir Gawain and the Green Knight
μετάφραση:
Βασίλης Κομπορόζος

Ο Σερ Γκοουέην κι ο Πράσινος Ιππότης. Ανωνύμου
τίτλος πρωτοτύπου: Sir Gawain and the Green Knight
μετάφραση:
Βασίλης Κομπορόζος

αγορά εδώ

 

Πλοκή και συμβολισμός
Το έργο μας μεταφέρει στη (μυθική;) εποχή του βασιλιά Αρθούρου, αλλά ουσιαστικά αναφέρεται στην εποχή του συγγραφέα. Σε πρώτο προφανές επίπεδο, εκείνο της πλοκής, το ποίημα τοποθετεί τον αναγνώστη στην αυλή του Αρθούρου, ανήμερα Πρωτοχρονιάς, όπου συνηθίζεται η ανταλλαγή ευχών και δώρων. Ξαφνικά μπαίνει στο παλάτι ένας ιππότης απρόσκλητος, πρόθυμος να μονομαχήσει με οποιονδήποτε δεχτεί την πρόκληση και επιθυμεί να αποδείξει, ούτως, τις ικανότητές του και να ανταποκριθεί στις προσδοκίες των δικών του ανθρώπων και ακόλουθων. Εν τούτοις, δεν πρόκειται για έναν συνηθισμένο ιππότη. Απ’ την κορφή μέχρι τα νύχια είναι ντυμένος στα πράσινα, το ίδιο και το υποζύγιό του. Ο Πράσινος Ιππότης, το λοιπόν, ζητά από κάποιον από τους παρευρισκομένους να λάβει μέρος μαζί του σε μια μονομαχία, για την ακρίβεια ένα παιχνίδι, δηλαδή να τον χτυπήσει κάποιος από τους ιππότες με το τσεκούρι που εκείνος φέρει, με τον όρο έπειτα και εκείνος, ο αλλόκοτος Πράσινος Ιππότης, να ανταποδώσει το χτύπημα έναν χρόνο αργότερα στο λεγόμενο Πράσινο Ξωκκλήσι. Όλοι μένουν άναυδοι μπροστά στα υποτιμητικά του λόγια που αμφισβητούν ευθέως την ανδρεία του βασιλιά και της αυλής του, την αξία τους και τη φήμη τους που έχει φτάσει πολύ μακριά. Κανένας δεν τολμά να σηκώσει το γάντι της πρόκλησης, κανένας παρεκτός του πιο γενναίου και φημισμένου ιππότη, του Σερ Γκοουέην (Sir Gawain στο πρωτότυπο – ο ‘γεννημένος’ στην ηπειρωτική Ευρώπη Sir Lancelot δεν είχε εισαχθεί ακόμη στο μύθο). O Σερ Γκοουέην, λοιπόν, ρίχνει ένα χτύπημα, αποκεφαλίζοντας τον Πράσινο Ιππότη, με τον τελευταίο όμως να μένει ζωντανός και όχι μόνο αυτό αλλά και να παίρνει παραμάσχαλα το κεφάλι του (!) και να αποχωρεί απαιτώντας από τον ιππότη του Αρθούρου να τηρήσει τη συμφωνία που είχαν πια συνάψει… Έκθαμβοι από το φριχτό τούτο θέαμα, ο βασιλιάς και οι ιππότες του ξαναβρίσκουν, μολαταύτα, γρήγορα τα λογικά τους και πασχίζουν να δώσουν κουράγιο στον τολμηρό σύντροφό τους. Ο τελευταίος, γενναίος όπως πάντα, αναχωρεί καθώς πλησιάζει η μέρα του ραντεβού. Μετά από διάφορες περιπέτειες, εξαντλημένος και στα όρια της ασιτίας, συναντά στο διάβα του ένα κάστρο. Ο πυργοδεσπότης κι η πυργοδέσποινα του παρέχουν ολόψυχα τη φιλοξενία τους, όντες περήφανοι να φιλοξενήσουν έναν τέτοιο ξακουστό ιππότη. Παράλληλα, τον παρακαλούν να παραμείνει μαζί τους μέχρι την παραμονή Πρωτοχρονιάς γιατί το Πράσινο Ξωκκλήσι δεν απέχει παρά λίγα μόνο μίλια από κει.
Την επομένη, προτού βγει για κυνήγι, ο πυργοδεσπότης προτείνει μια συμφωνία – ανταλλαγή στον Σερ Γκοουέην, να δώσει, δηλαδή, αυτός στον ιππότη ό,τι πιάσει στο κυνήγι, με τον όρο να του δώσει μετά και ο ιππότης ό,τι τυχόν κερδίσει εκείνος μέσα στο κάστρο. Όθεν, παρακολουθούμε 3 σκηνές κυνηγιού (με θήραμα ένα ελάφι, ένα αγριόχοιρο και μία αλεπού αντίστοιχα) και 3 πειρασμούς γιατί η κυρά του κάστρου προσπαθεί να αποπλανήσει 3 φορές τον ιππότη μας, ο οποίος τη φιλά στο μάγουλο 3 φορές αντίστοιχα. Ο άρχοντας του κάστρου προσφέρει στον ιππότη αυτά που κέρδισε στο κυνήγι. Το ίδιο πράττει κι ο Σερ Γκοουέην, φιλώντας τον πυργοδεσπότη χωρίς να αποκαλύπτει την πηγή των ‘κερδών’ του. Την τρίτη, όμως, φορά δεν αναφέρει στον άρχοντα μια ζώνη που του χάρισε η κυρά του κάστρου.
Και φτάνει επιτέλους η ώρα για τη μεγάλη πρόκληση. Ο Σερ Γκοουέην κατευθύνεται στο Πράσινο Ξωκκλήσι. Εκεί θα καταληφθεί εξ’ απήνης από μια μεγάλη έκπληξη και, όλα τα αλλόκοτα και περίεργα της ιστορίας θα ξεδιαλυθούν, ως τμήμα ενός ευφυούς σχεδίου και μαθήματος για τον ιππότη του Αρθούρου, και όχι μόνον.
Στη δομή του έργου συνυφαίνονται αρμονικά 3 στοιχεία κοινά στα παραδοσιακά ιπποτικά μυθιστορήματα και την παραδοσιακή λαογραφία, δηλαδή τη μονομαχία με τον αποκεφαλισμό, τον πειρασμό και την ανταλλαγή κερδών. Σε πρώτο επίπεδο, βρίσκεται η άμεση αμφισβήτηση της ηθικής ακεραιότητας της βασιλικής αυλής, των ιπποτών και των αξιών της ιπποσύνης, καθώς η αυλή του Αρθούρου παρουσιαζόταν γενικά ως η επιτομή της ηθικής, της γενναιοφροσύνης και ιπποσύνης εκείνης της εποχής και ο ποιητής αμφισβητεί ευθέως και σατυρίζει την τάση της καθ’υπερβολήν παρουσίασης και εξιδανίκευσης των ηγετών.
Εν τούτοις  είναι και κάτι βαθύτερο απ’ αυτό, γιατί σε ένα δεύτερο υποκείμενο επίπεδο, το έργο ασχολείται με το μείζων θέμα της συμπεριφοράς της κυβερνώσας τάξης, του πώς, δηλαδή, οι έχοντες την εξουσία μπορούν να ανταποκριθούν στις προσδοκίες των ανθρώπων διατηρώντας την ηθική ακεραιότητά τους και τον ‘ιπποτισμό’ τους σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής τους. Κι όταν μιλάμε για ιπποτισμό την περίοδο εκείνη εννοούμε την εκπλήρωση κοινωνικών υποχρεώσεων και την εγκόλπωση υψηλών ιδεωδών (από Χριστιανική πλευρά#), επειδή το έργο μας πραγματεύεται το πρόβλημα του συνδυασμού της εξουσίας στη γη με ανώτερες Χριστιανικές αξίες, της ‘μετάφρασης’ με άλλα λόγια των θείων αξιών στο μικρόκοσμο και μακρόκοσμο των ανθρώπων. Ετούτη είναι η πραγματική πρόκληση την οποία θέτει ο συγγραφέας, το θέμα που προβάλλει στους αναγνώστες. Ο Σερ Γκοουέην όφειλε να περάσει τη δοκιμασία αλώβητος, να κερδίσει τη μάχη από την οπτική του κώδικα ιπποσύνης και των Χριστιανικών ιδανικών τις οποίες εκείνος ενσαρκώνει. Δεν πρέπει, παράλληλα, να λησμονούμε ότι ο ιππότης της ιστορίας μας αποτελεί και πρότυπο ιπποτικής συμπεριφοράς και αγάπης, με μια ιπποσύνη που αποκλείει τη συζυγική απιστία, συνιστώντας, όθεν, και πρότυπο συμπεριφοράς προς το γυναικείο φύλο.
Στη σημερινή πραγματικότητα τώρα, το έργο καλεί τους διοικούντες να ζουν και να διάγουν το βίο τους σύμφωνα με την εικόνα που προβάλλουν προς τα έξω και σε αρμονία με τις ηθικές αξίες που διακηρύσσουν πως έχουν, χωρίς να υποκύπτουν στους πάσης φύσεως πειρασμούς από τους οποίους βρίθει η άσκηση της εξουσίας, και, (γιατί όχι;) να δρουν με γνώμονα ανώτατες Χριστιανικές αξίες της Καινής Διαθήκης, διαπνεόμενοι από ακεραιότητα, αίσθηση δικαίου, αλληλεγγύη, αγάπη, επιείκεια, ανταποκρινόμενοι στις απαιτήσεις των πολιτών και γινόμενοι και οι ίδιοι πρότυπα συμπεριφοράς, καθιστώντας τους ψηφοφόρους τους περήφανους που τους ψήφισαν… Πολλά μπορούμε να προσθέσουμε εδώ, τα οποία δύναται να τα συλλογιστεί ο κάθε αναγνώστης φυσικά. Νομίζω, πως δε χρειάζεται να επεκταθούμε περισσότερο στο εν λόγω ζήτημα.

Μέτρο του ποιήματος
Όπως έχουμε ήδη τονίσει, το έκτασης 2530 στίχων ποίημα αποτελεί μετρικά την αποκαλούμενη αναβίωση της παρήχησης (alliterative revival) η οποία εκδηλώθηκε τον 14 με 15 αι μ.Χ. Εδώ ο ρυθμός δεν δημιουργείται μέσω ενός συγκεκριμένου αριθμού συλλαβών ανά στίχο και των συνηθισμένων μέτρων αλλά βασίζεται στην παρήχηση. Σε κάθε στίχο υπάρχουν τρεις ή τέσσερεις τονισμένες συλλαβές με παρήχηση μεταξύ τους, δύο στο πρώτο ημιστίχιο και μία ή δύο στο τέλος. Κάθε στίχος, λοιπόν, διαιρείται σε δύο ημιστίχια, με μια τομή μετά τις δύο πρώτες συνηχήσεις. Οι 101 στροφές του ποιήματος, τώρα, παρουσιάζουν ποικιλομορφία ως προς τον αριθμό των στίχων που έχουν η καθεμιά, αλλά τελειώνουν όλες ομοιόμορφα σε ένα σύντομο στίχο (δισύλλαβο συνήθως), τον αποκαλούμενο bob ακολουθούμενο από τέσσερεις μεγαλύτερους ομοιοκατάληκτους στίχους, γνωστούς ως ‘wheel’. Ούτως το bob και το wheel δημιουργούν ένα σχήμα ομοιοκαταληξίας ababa. Πρόκειται για μια ξεχωριστή, μοναδική στο είδος της τεχνική στροφή, πρωτότυπη στη σύλληψή της.

ΤΕΧΝΙΚΗ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΣ
Το έργο το μετέφρασα από τα Middle English με τη χρήση κατάλληλου γλωσσαρίου και κάποιων σύγχρονων ελεύθερων μεταφράσεων (αναλυτικά στοιχεία στη Βιβλιογραφία στο τέλος). Ακολούθησα, όμως, το πρωτότυπο κείμενο. Το παραδοσιακό Αγγλικό μετρικό σχήμα αποδόθηκε με ένα παραδοσιακό Ελληνικό της εποχής εκείνης (και όχι μόνο), τον ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο δηλαδή, και τηρήθηκε το σχήμα της ομοιοκαταληξίας στο bob και το wheel. Πρόκειται για ελεύθερη ποιητική μετάφραση, που διατηρεί, ελπίζω, το πνεύμα και τη μορφή  – σε δομή στροφών και ομοιοκαταληξία – του πρωτοτύπου.  Δέον να τονίσουμε στο παρόν σημείο πως είναι σχεδόν αδύνατη η μεταφορά στην Ελληνική της τεχνικής της παρήχησης, χωρίς να αλλοιωθεί το σημαινόμενο του κειμένου, χώρια που μια τέτοια τεχνική χρησιμοποιούμενη σε τόσο μεγάλο βαθμό, ηχεί ξένη στην Ελληνική ποίηση.

ΜΕΡΟΣ ΜΙΑΣ ΕΥΡΥΤΕΡΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ
Το έργο μας εντάσσεται σε μια μακραίωνη παράδοση έμμετρων ιπποτικών αφηγηματικών ποιημάτων, παράδοση που άνθισε γενικά από τον 12ο μέχρι τον 15ο αι. στην Ευρώπη, διακλαδώνοντας τη λογοτεχνία προς νέες κατευθύνσεις. Τυπικά παραδείγματα ανάμεσα στα άλλα είναι το Άσμα του Ρολάνδου (The Song of Roland) συντεθεμένου μάλλον από τον Turold, μερικές από τις προαναφερθείσες Ιστορίες από το Καντέρμπουρυ, ο Ερωτευμένος Ορλάνδος  (Orlando Innamorato) του Maria Boiardo, ο Μαινόμενος Ορλάνδος (Orlando Furioso) του Ludovico Ariosto, η Απελευθερωμένη Ιερουσαλήμ (Gerusalemme Liberata) του Torquato Tasso και Η Βασίλισσα των Νεράιδων (The Faerie Queene) του Edmund Spencer,   του οποίου κεντρική φιγούρα είναι ο βασιλιάς Αρθούρος. Έμμετρα ιπποτικά μυθιστορήματα είχαμε και στο Βυζάντιο όπως τα Λύβιστρος και Ροδάμνη (ανωνύμου), Καλλίμαχος και Χρυσορρόη (του Ανδρόνικου Παλαιολόγου ίσως) κ.α.
Ωστόσο, δεν πρέπει να ξεχνούμε πως ο μύθος του Γκοουέην συνιστά αναπόσπαστο τμήμα ενός ευρύτερου θρύλου, διαδεδομένου σε όλη τη Δυτική τουλάχιστον Ευρώπη, εκείνου του προαναφερθέντος βασιλιά Αρθούρου, ιστορία που στις γενικές της γραμμές είναι γνωστή και στην Ελλάδα και η οποία αποτελεί και εκείνη μέρος της ευρύτερης κοινής πολιτιστικής κληρονομιάς των Ευρωπαϊκών λαών.

Για όσους, λοιπόν, θέλγονται από την έμμετρη αφηγηματική ποίηση και τους σαγηνεύει ταυτόχρονα η μεταφορά σε μια άλλη εποχή με διαφορετικά ήθη, νοοτροπία, πολιτισμό και μεγαλύτερη ίσως αγνότητα καρδιάς, συνίσταται η ανάγνωση, κατά τη γνώμη μου, του μικρού αυτού έπους όπως και των εμμέτρων μυθιστορημάτων (αρκετά ποιοτικά θα έλεγα ή και αριστουργήματα κάποια από αυτά) τα οποία προαναφέρθηκαν στην εισαγωγή. Διαβάζοντας τα, πιστεύω πως θα κερδίσει αρκετά ο σύγχρονος αναγνώστης.

Ο Σερ Γκοουέην κι ο Πράσινος Ιππότης. Ανωνύμου
τίτλος πρωτοτύπου: Sir Gawain and the Green Knight
μετάφραση:
Βασίλης Κομπορόζος

αγορά εδώ