ΤΟ ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΟ του Χάρολντ Πίντερ*

24grammata.com/ θέατρο

γράφει η Εύα Γαλατσάνου

Οι ήχοι γίνονται ξέφρενοι, κορυφώνονται και παύουν. Τα φώτα ανάβουν στο γραφείο του Υπουργείου

[…]   Λαμπ:  Έχεις τον τελικό αριθμό;
Γκιμπς: Μάλιστα κύριε… Τον έχω κύριε
Λαμπ:   Και λοιπόν;
Γκιμπς: Όλο το ανώτερο προσωπικό σφαγιάστηκε κύριε.

Νύχτα Χριστουγέννων: σ’ ένα «κρατικό ησυχαστήριο» γεννιέται άρρεν τέκνο από τον ασθενή 6459 ενώ ένας άλλος ασθενής, ο 6457, βρίσκεται μυστηριωδώς νεκρός. Οι εξελίξεις που συμβαίνουν είναι ραγδαίες, το «ανώτερο προσωπικό», το «κατώτερο προσωπικό» και οι «ασθενείς» συμμετέχουν σε μια αναπάντεχη τροπή που οδηγεί στη σφαγή όλου σχεδόν του «ανώτερου προσωπικού». Η κάθαρση στον θεατρικό χώρο είναι αμφίβολη.
Το Θερμοκήπιο είναι ένας εφιαλτικός κρατικός οργανισμός , ένα ίδρυμα εντεταλμένο να «σωφρονίζει» την κοινωνική διαφωνία, όσους είναι αντιφρονούντες. Οι «ασθενείς» δεν έχουν ονόματα, στον κάθε ένα αντιστοιχεί ένα τετραψήφιο νούμερο και ένα κελί. Ο διευθυντής Ρουτ (=ρίζα) είναι ένας άνθρωπος που έχει περάσει από τις κατώτερες μέχρι τις ανώτερες βαθμίδες τής εξουσίας. Έχει δεχθεί την εξουσία και τώρα είναι ο πλέον ειδήμονας να την ασκήσει. Περιτριγυρίζεται από το ανώτερο προσωπικό που ο καθένας τους θέλει την εξουσία και την δύναμή του. Ο Γκιμπς είναι ο πιστός και ύπουλος βοηθός του, λειτουργεί χθόνια, καταστρώνει σχέδια για να πάρει τη θέση του, ο Λαμ (=αμνός) είναι ο νέος, αγνός που δεν έχει καταλάβει τι συμβαίνει και τελικά τον διαλύουν οι υπόλοιποι, η Κατς που είναι ερωμένη του διευθυντή και κατευθύνεται πάντα προς τα εκεί που είναι το συμφέρον της και ο Λας, ο υπάλληλος που βλέπει την αρρώστια του συστήματος, την κατονομάζει αλλά τελικά δεν κάνει τίποτα και σέβεται τους κανόνες του παιχνιδιού.
Ο χώρος της δράσης είναι ένα θερμοκήπιο, ένας χώρος προστατευτικά κλεισμένος από τον υπόλοιπο κόσμο και το γίγνεσθαι. Σε αυτόν γίνεται καλλιέργεια φυτών – ανθρώπων με ειδικές τεχνικές και μελετημένες συνθήκες για την προσχεδιασμένη ανάπτυξή τους. Η προστασία τους είναι έντονη αλλά και σημαντική από επικίνδυνες εξωτερικές συνθήκες που μπορεί να επηρεάσουν αυτή την ανάπτυξη.
Μέσα σε μια μέρα, τη μέρα των Χριστουγέννων ξεδιπλώνεται όλη η παραφροσύνη αυτού του συστήματος, η διαφθορά της εξουσίας, τα διαπλεκόμενα συμφέροντα στα ανώτερα κλιμάκια εξουσίας, ο εξευτελισμός των υπαλλήλων, οι νόμοι των τεράτων, οι άρρωστες δομές μιας εξουσίας που εμφανίζεται ως αυθεντία, η σήψη και ο θάνατος. Όλα κορυφώνονται και ύστερα τον χριστουγεννιάτικο λόγο που βγάζει ο μεθυσμένος διευθυντής στο ανώτερο, κατώτερο προσωπικό και τους ασθενείς, επέρχεται η παύση. Η σφαγή έχει συντελεστεί, ο μόνος που σώθηκε είναι ο Γκιμπς, ο οποίος και θα καταλάβει τη θέση του διευθυντή…
Το ίδρυμα στο οποίο εξελίσσεται όλη η δράση, γεμάτο κελιά, διαδρόμους, αίθουσες πειραμάτων, γραφεία, είναι ένα κρατικό ησυχαστήριο, μέσα σ’ αυτό κρατούνται πολιτικοί κρατούμενοι. Είναι άνθρωποι που τους υπο-λογίζουν ως αριθμούς, ακριβώς για να τους ισοπεδώσουν, να τους διαλύσουν και τελικά το μόνο στοιχείο που να διαφέρει ο ένας από τον άλλον να είναι κάποια ψηφία. Μοιάζει με αυτό που αναφέρει ο Μακιαβέλι στον «Ηγεμόνα»: «Στις δημοκρατίες υπάρχει μεγαλύτερη ζωντάνια, μεγαλύτερο μίσος για εκδίκηση και περισσότερη επιθυμία για εκδίκηση και αυτά δεν επιτρέπουν ποτέ να χαθεί η ανάμνηση της προηγούμενης ελευθερίας τους.» Δεν λησμονούν τα δικαιώματα που είχαν κάποτε και σίγουρα κάποια στιγμή θα αγωνιστούν για αυτά. Ο πιο ασφαλής τρόπος για να διατηρήσει τη θέση του ο ηγεμόνας στην εξουσία είναι να  τις καταστρέψει εντελώς.
Στον χαρακτήρα του Ρουτ , του διευθυντή, προσωποποιείται η μανία της εξουσίας και η διαστροφή της.
Τον χτυπάει στο στομάχι. Ο Λας πέφτει στο πάτωμα. Ο Ρουτ στέκεται από πάνω του και φωνάζει:
ΕΧΩ ΤΗΝ ΕΞΟΥΣΙΑ.
Έχει την εξουσία του ιδρύματος, του ανώτερου προσωπικού, των ζωών των ασθενών, πάντως σίγουρα δεν έχει την εξουσία της ζωής του. Δεν ορίζει τον εαυτό του, έχει διαμορφωθεί έτσι από την εξουσία που του έχουν ασκήσει. Έχει λαξευτεί, το σχήμα του ταιριάζει απόλυτα σε αυτό που του έχουν ορίσει να κάνει. Είναι αυτός που καθορίζει τον τρόπο λειτουργίας του ιδρύματος, τους νόμους που το διέπουν. Ωστόσο, οι κανόνες του είναι τέτοιοι ώστε να εξυπηρετούν αυτόν, πηγάζουν από το «μεγαλείο» της εξουσίας του και έχουν τέτοια φύση με στόχο να τον διατηρήσουν στην εξουσία. Ορίζει μια δική του ηθική, όπως όρισε ο Σαντ υποστηρίζοντας ότι το δικαίωμα στην ευτυχία νομιμοποιεί κάθε έγκλημα. Αυτό που θα προσφέρει ευχαρίστηση στον Ρουτ είναι η θέση εξουσίας, κυριαρχείται από μια ακατανίκητη θέληση για δύναμη, μία τάση, ένα ένστικτο που χωρίς να νομιμοποιεί την επιβολή της ο Γερμανός φιλόσοφος Νίτσε, υποστηρίζει ότι κυριαρχεί στην κοινωνία των ανθρωπίνων όντων. Αυτό γίνεται με την βία, είτε φυσική, είτε πνευματική ή ψυχολογική, όπως η προπαγάνδα. Όσοι δεν έχουν την εξουσία νιώθουν αδυναμία να έρθουν σε σύγκρουση με αυτή, όπως ο Λας, δείχνουν την ηθελημένη υποταγή σε κάτι που φοβούνται και σε κάτι που εξυπηρετούνται. Η ηθική που εγκαθιδρύει ο Ρουτ είναι ένας τρόπος ζωής δοκιμασμένος, έχει καθιερωθεί με το πέρασμα των ετών από όσους διευθυντές πέρασαν από εκεί, είναι ένας τρόπος ζωής που γίνεται ιερός και σταθεροποιείται σαν νόμος. Διαχωρίζεται, λοιπόν, η ηθική του δούλου που ουσιαστικά είναι η ηθικά του φόβου και η ηθική του κυρίου που είναι η βούληση για δύναμη. Η ηθική τελικά είναι ανήθικη και αυτό γιατί για να εγκαθιδρυθεί πρέπει να στηριχτεί σε εκείνες τις πρακτικές που αποκλείει. Στο έργο παρουσιάζεται ακραία η λογική της γραφειοκρατίας ως τρόπος οργάνωσης του κρατικού ησυχαστηρίου και η ηθική της. Έτσι δεν είναι κακό που ο τρόφιμος 6459 γέννησε και η εγκυμοσύνη προήλθε μάλλον από σεξουαλική επαφή με κάποιον από το ανώτερο προσωπικό, το κακό είναι που δεν έγινε πλήρης αναφορά. Η ζοφερή ατμόσφαιρα σε καταλαμβάνει, η αίσθηση της αναπόφευκτης εξέλιξης των καταστάσεων, το πνιγηρό περιβάλλον, η αδιαλλαξία. Οι ήρωες του ανώτερου προσωπικού βαδίζουν ολοταχώς προς την καταστροφή και ενώ όλοι μαζί συνδέονται με άρρηκτους δεσμούς εξουσίας – εκμετάλλευσης, ταυτόχρονα προβάλλεται μια πνιγηρή αίσθηση απομόνωσης.
Σε αυτό το εφιαλτικό σύστημα που ξεδιπλώνεται σταδιακά πρωταρχικό ρόλο έχει το συναίσθημα του φόβου. Ο φόβος αλλάζει εύκολα κατευθύνσεις και κυριεύει τους ασθενείς μέχρι το ανώτερο προσωπικό. Ο φόβος προκαλείται πρώτα από τον ίδιο τον διευθυντή, επιθυμεί να προκαλεί τον φόβο γιατί όπως αναφέρει ο Μακιαβέλι στον «Ηγεμόνα», «Ο Ηγεμόνας δεν πρέπει να νοιάζεται για την κακή φήμη του σκληρού, είναι πιο ασφαλές να τον φοβούνται παρά να τον αγαπούν, πρέπει να προξενεί τον φόβο.» Ωστόσο, ο φόβος είναι πολυπρόσωπος.
Ρουτ: Τι θες;
Γκιμπς: Ήρθα να ακούσω το διάγγελμα σας, κύριε συνταγματάρχα.
Ρουτ: Είσαι σίγουρος πως δεν ήρθες να με σκοτώσεις;
Και ο ίδιος ο Ρουτ αισθάνεται έντονο φόβο και προβλέπει το τέλος του, όντας γνώστης των διαπλοκών που συμβαίνουν στα ανώτερα κλιμάκια εξουσίας.
Σε αυτό το εφιαλτικό σύμπαν, ωστόσο, δεν είναι ότι δεν υπήρξε μια σπίθα ελπίδας, αυτή ήταν ο Λαμ, ο νέος, ιδεολόγος, που είχε πάρει τη δουλειά του πολύ σοβαρά –να ανοίγει, να κλείνει και να ελέγχει τις κλειδαριές των  κελιών-.Ήθελε να δομήσει σχέσεις μαζί του, να βοηθήσει στην βελτίωση της υγείας τους. Το πρόβλημα είναι ότι δεν είχε αντιληφθεί την δομή και τον πραγματικό σκοπό αυτού του ιδρύματος. Ήταν αγνός και είχε όνειρα , όμως, δεν προασπίστηκε τον εαυτό του. Ακόμα και όταν του είχαν περάσει ηλεκτρόδια στους καρπούς και στο κεφάλι για την διεξαγωγή ενός δήθεν πειράματος και του χορηγούσαν μεγάλες ποσότητες ηλεκτρισμού, δεν είχε συνειδητοποιήσει τι γινόταν. Ακόμα και εκείνη την στιγμή ήθελε να το κάνει για να συνεισφέρει και να βοηθήσει στην εύρεση νέων τρόπων θεραπείας των ασθενών, όπως του είχαν πει. Το αποτέλεσμα ήταν ότι του έκαψαν όλα τα εγκεφαλικά κύτταρα , τον διέλυσαν, και «έλιωσαν» το μοναδικό κύτταρο αυτού του συστήματος που ήταν υγιές. Επιτεύχθηκε η πολυπόθητη ομοιομορφία, η κοινότητα –εδώ το ανώτερο προσωπικό- συναποφάσισε τι είναι καλό και τι είναι κακό. Η διαφορετικότητα, η διάνοια, η ευαισθησία, η πνευματική ανεξαρτησία θεωρούνται επικίνδυνα για την αγέλη, όπως αναφέρει ο Νίτσε. Οι ξεχωριστοί άνθρωποι όπως ο Λαμ πληρώνουν την διαφορετικότητα τους, όταν είναι επικίνδυνοι να διαταράξουν τις ισορροπίες που έχουν διαμορφωθεί.
Το περιβάλλον είναι επιθετικό και ασφυκτικό, οι άνθρωποι παγιδευμένοι, ο χρόνος αργός. Ένας χρόνος αγκυλωμένος, οι χρονικές διαστάσεις καταρρίπτονται, ο χρόνος γίνεται συνεχόμενος και επαναλαμβανόμενος σαν τα θεατρικά του Μπέκετ. Ο χρόνος των προσώπων περνά πια στην αχρονία, γίνονται αυτόνομοι χαρακτήρες που μπορούν να ταυτιστούν με άλλα πρόσωπα σε διαφορετικό χωροχρόνο από αυτόν του θεάτρου.
Η διαπίστωση του Λας είναι συνεχόμενη και εναγώνια, «Το χιόνι έλιωσε και έγινε λάσπη». Την ημέρα των Χριστουγέννων, όπου ξετυλίγονται σταδιακά τα κουβάρια των σάπιων δομών της εξουσίας, το χιόνι λιώνει, παύει να συντηρεί αυτή την κατάσταση και να την καλύπτει ωραιοποιώντας την. Φαίνεται η λάσπη, η ασχήμια, η αρρώστια του συστήματος και την αποκρουστικότητα του. Ωστόσο, ταυτόχρονα υποδηλώνει και μια νέα αρχή, ένα νέο ξεκίνημα, ένα πρόσφορο έδαφος για να καρποφορήσει κάτι καινούριο.
Το τοπίο είναι καφκικό, η αίσθηση εγκλεισμού σε κατατρύχει, η λογική της γραφειοκρατίας σε παγώνει, η παράνοια είναι κυρίαρχη.Ο αντίλογος σε αυτή την απεικόνιση της διαφθοράς και της παρακμής είναι η ποίηση της ζωης του ανθρώπου, η ελευθερία των επιλογών του, η άρνηση της ύπαρξης μεσσιών. Ο αγώνας για μία κοινωνία με σεβασμό στην ελεύθερη σκέψη, τα δικαιώματα και την διαφορετικότητα.

* Το θεατρικό έργο «Θερμοκήπιο» ανέβηκε στο Θέατρο της Οδού Κυκλάδων «Η Νέα ΣΚΗΝΗ» στις 25 Μαρτίου 2011. Η σκηνοθεσία ήταν του Λευτέρη Βογιατζή ο οποίος ερμήνευε και τον ρόλο του Ρουτ. Τον πλαισίωναν ένας αριθμός ηθοποιών που όλοι μαζί κατάφεραν να αποδώσουν την εφιαλτική ατμόσφαιρα του θερμοκηπίου εξαιρετικά.

Στη φωτογραφία: Ο Χάρολντ Πίντερ και ο Λευτέρης  Βογιατζής στην Θεσσαλονίκη το  2000, όταν ο Πίντερ ανακηρύχτηκε  επίτιμος διδάκτωρ του Α.Π.Θ.