CAPTAIN AMERICA. Ο Steven Rogers και η κερδισμένη πατρίδα

24grammata.com/Αμερική (αφιέρωμα  εν προόδω)

Εξερευνώντας την “Ωραία Αμερική” (18η στάση, αφιέρωμα εν προόδω)

 έχουν  προηγηθεί κλικ εδώ

γράφει ο  Απόστολος Θηβαίος.

Διαβάστε όλες τις επιφυλλίδες του Απόστολου Θηβαίου στο 24grammata.com κλικ εδώ

Ο Απόστολος Θηβαίος θα είναι ο οδηγός και ο ξεναγός μας σε αυτό το πανέμορφο ταξίδι στην Αμερική του ωραίου, του έρωτα και της φαντασίας.

δέκατη όγδοη στάση του οδοιπορικού

CAPTAIN AMERICA
Ο Steven Rogers και η κερδισμένη πατρίδα

«Η ποίηση στον κινηματογράφο», κείμενο δημοσιευμένο το 1938 στο περιοδικό «Νέα Γράμματα»  θα μπορούσε να προλογίζει μ΄επάρκεια την αναφορά μας. Ο Οδυσσέας Ελύτης διαπιστώνει την τομή στον τομέα του κινηματογράφου, επίδραση αποφασιστική της πρωτοπορίας του Αμερικάνου Γουώλτ Ντίσνεϋ. Διακρίνει κανείς στην τοποθέτηση του Έλληνα διανοούμενου τον ευθύ θαυμασμό για τη νέα πρόταση. Την αφετηρία εκείνη που έμελλε να μεταβάλλει οριστικά τα σύνορα και την προοπτική της μεγάλης οθόνης.
Αρκετές δεκαετίες έπειτα από αυτήν την πρώτη παραδοχή της νέας τάσης, οι καιροί έρχονται να δικαιολογήσουν την πρώτη εκείνη είσοδο του Ντίσνεϋ στην κινηματογραφική βιομηχανία, ενώ την ίδια στιγμή επιβεβαιώνουν το ανυπέρβλητο χάρισμα ορισμένων ανθρώπων να διακρίνουν το αυθεντικό στοιχείο μες στο παγκόσμιο πείραμα της τέχνης. Η σημερινή, κινηματογραφική βιομηχανία στέκει στο ύψος που της αναλογεί. Καταθέτει διαρκώς νέες ιδέες, υλοποιεί οράματα που φαίνονταν απρόσιτα πριν από λίγες δεκαετίες. Διαπιστώνεται αργά μα σταθερά η μεταβολή των όρων του θεάματος. Μια νέα ποιητική της οθόνης, ελεύθερη από ανθρώπινους περιορισμούς έρχεται να καταβάλλει οριστικά την όψη του θεάματος, όπως διαπιστώθηκε απ΄τον προηγούμενο ήδη αιώνα. Εταιρείες κολοσσοί, όπως η αμερικανική Marvel συμβάλλουν στην καθιέρωση μιας νέας τάσης στον παγκόσμιο κινηματογράφο. Μιας τάσης που αξιοποιεί το εύρος του ανθρώπινου ονείρου και κατορθώνει να ρεαλιστικοποιήσει τη δυναμική της φαντασίας, του μόνου μέσου για μια άλλη, ανεξάντλητη αναπαράσταση του κόσμου. Χαρακτήρες όπως ο Μίκυ Μάους, ο θαυμάσιος ποντικός της φαντασμαγορίας και του θαυμαστού, ο επικός υπεράνθρωπος, μορφές κοντύτερα στην όψη της νυχτερίδας, άνθρωποι από πέτρα, σίδερο, φίλοι του ανέμου και της φωτιάς ξεπροβάλλουν μέσα από την εκράν, πρωταγωνιστές τοπίων που αγγίζουν τις προβλέψεις για τις πόλεις του μέλλοντος. Ιδέες, ιδανικά και αξίες ενσαρκώνονται στις μυθικές όψεις των ηρώων του κινηματογράφου. Σε αυτούς τους ανθρώπους συμπυκνώνονται στοιχεία μυθολογίας, ιδιότητες κερδισμένες απ΄την επιστημονική έρευνα, χαρακτηριστικά όλων των στιγμών, μες στις οποίες κορυφώθηκε η ανθρώπινη δημιουργία. Στις μορφές αυτών των ηρώων μεταγγίζονται ακόμη οι ανεπανάληπτοι τρόμοι για τις εποχές που μέλλονται. Για τις καινούριες εποχές, το πανέρι των θαυμάτων που ολοένα αποδεικνύει το μαγευτικό και επικίνδυνο υλικό του, την ίδια τη φύση των πραγμάτων που μεταβαλλόμενη και ιλιγγιώδης σηματοδοτεί κάθε φορά μια νέα εποχή. Μ΄άλλα λόγια, στους εξωπραγματικούς αυτούς ήρωες της νέας, κινηματογραφικής βιομηχανίας αγγίζονται οι αισιοδοξίες και οι φόβοι, βιώνεται ατόφια η προσεχής ατμόσφαιρα του κόσμου, ιδωμένη πάντα με μια ελευθερία υψηλότερη από εκείνη που βίωσε ως τις μέρες μας η ανθρώπινη δημιουργία.
Η αμερικανική πρωτοπορία διαδραμάτισε στον  τομέα του κινηματογράφου σημαντικά και ανεπανάληπτα βήματα. Η ενσάρκωση στην οθόνη εμβληματικών μορφών της βιομηχανίας κόμικ συνιστά μία από εκείνες τις φοβερές στιγμές. Διαποτισμένοι απ΄τα ανθρώπινα ιδανικά ή πάλι κυνηγημένοι απ΄την ίδια μοιραία, καταστροφική μανία των σύγχρονων κοινωνιών, οι μυθικοί ήρωες, απέκτησαν ψυχή και καταγωγή, εντάχθηκαν στις τάξεις, κατηγοριοποιήθηκαν συνθέτοντας μια νέα κοινωνία, έναν παράλληλο κόσμο με σαφείς υπερβάσεις από την πραγματικότητα. Φυσικά δεν θα ήταν δυνατό οι μορφές αυτές να μην εμπεριέχουν στοιχεία της εθνικής ταυτότητας των δημιουργών τους. Στοιχεία και χαρακτηριστικά που καθιστούν ευκολότερη την πρόσληψη και την εξοικείωση του κοινού μιας ορισμένης, εθνικής καταγωγής. Αποσπασματικές ψηφίδες της αίσθησης με την οποία προικίζεται κάθε φορά η ανθρώπινη ιστορία, η δομή μιας κοινωνίας, η πρόθεσή της για ελευθερία, αυτοσυγκράτηση, η ομοψυχία και το πάθος της.
Περισσότερο ίσως από κάθε άλλον ανάλογο ήρωα, μπορούμε να αναγνωρίσουμε στον «Αμερικάνο» Captain America, όλα αυτά τα στοιχεία. Όψεις δηλαδή της αμερικανικής ιδιαιτερότητας και της ταυτότητας του έθνους, όπως σχηματοποιήθηκε μες στις ιστορικές εποχές, αντλώντας από τις συλλογικές κορυφές και τις ανάλογες αβύσσους. Ο κατά κόσμον Steven Rogers, παιδί φτωχών Ιρλανδών μεταναστών, συνιστά την αληθινή μορφή του Captain America. Ένας άνδρας καταδικασμένος στην τάξη και τη μοίρα του, παθιασμένος με την ανάγκη μιας πατρίδας. Ετούτος είναι ο Steven Rogers που μ΄όλη την ψυχή και την αμερικάνικη καρδιά του αποδέχεται τους όρους ενός επιστημονικού πειράματος. Κάπως έτσι αποκτά σάρκα και οστά, στο φανταστικό κόσμο της Marvel ο θρυλικός Captain America, τιμωρός απέναντι σε κάθε αδικία και σε κάθε απειλή της παγκόσμιας ειρήνης. Ο υπερστρατιώτης Steven Rogers δεν συνιστά παρά μια σύνθεση όλων εκείνων των στοιχείων, τα οποία αδιόραττα αλλά ισχυρά διαμορφώνουν την αμερικανική συνείδηση του περασμένου αιώνα. Η πρόοδος, η προστασία των αδύναμων, η τεχνολογική εξέλιξη, τα διευρυμένα σύνορα ενός έθνους, ως συνέπεια της ισχύος και του πολιτισμού του. Αυτά όλα ενσαρκώνει ο Captain America, καθώς ανέρχεται από τα παγωμένα νερά της Ανταρκτικής, συμμαχώντας μ΄όλες τις δυνάμεις της ειρήνης.
Ένα πρώτο, ενδιαφέρον στ΄αλήθεια στοιχείο γύρω από τον Captain America δεν είναι άλλο από την ιρλανδική καταγωγή του. Ο δημιουργός του χαρακτήρα και ιδρυτής της Timely Publications, μετέπειτα Marvel, Stan Lee, προσδίδει στο Steven Rogers την ιδιότητα του μετανάστη. Μ΄όλες τις ψυχολογικές και κοινωνικές της συνέπειες ετούτη η ιδιότητα του μετέωρου πρόκειται να διαδραματίσει τον αποφασιστικότερο ρόλο στη μετεξέλιξη του φτωχού Ιρλανδού. Σε μία χώρα, όπου δεν θα μπορούσε ποτέ να στεριώσει το αίτημα μιας εθνολογικής ταυτότητας, οφείλει κανείς ν΄αναγνωρίζει στα επιμέρους, συνθετικά στοιχεία της τους παράγοντες εκείνους που διαμορφώνουν τους εθνικούς όρους. Ο Steven Rogers αδράττει την ευκαιρία και κερδίζει μια πατρίδα, καταθέτοντας τον ευατό του με τρόπο ασκητικό και άλλοτε τραχύ στη διαρκή υπεράσπιση των συμφερόντων της. Οι μετανάστες των αρχών του αιώνα, άνθρωποι κυνηγημένοι από την ευρωπαϊκή, εμπόλεμη μοίρα, την ανέχεια και τη φτώχεια ανακαλύπτουν στην Αμερική τις πλούσιες ευκαιρίες και ικανοποιούν την ηθική της προόδου. Ο Steven Rogers εξαντλείται μες σ΄ένα διαρκή αγώνα προκειμένου να υπερασπιστεί στο ακέραιο τις ιδεολογικές αφετηρίες του αμερικανικού πνεύματος. Ιδεολογίες που ανταποκρίνονται πια σε μια θεωρητική προσέγγιση της ζωής, ολότελα ξένη προς τον σύγχρονο, διευρυμένο εθνικό χώρο.
Η έννοια της ευκαιρίας διατυπώνεται και εδώ, ως το ύψιστο αγαθό του αμερικανικού έθνους. Η δυνατότητα, δηλαδή να αναδεικνύεται η χρησιμότητα κάθε ατομικότητας, συνιστά μια βασική, ιδεολογική αφορμή προκειμένου ο άσημος Ιρλανδός να αναλάβει τις θρυλικές πια αποστολές του Captain America.  Αυτό το χαρακτηριστικό του αμερικανικού τρόπου σκέψης, μια εκ διαμέτρου αντίθετη προς τον τυχοδιωκτισμό του παρελθόντος εθνική πρακτική, αποτέλεσε ουσιαστικά μια πεποίθηση δικαίου, καθιερώνοντας την έννοια της ανταπόδωσης απέναντι στη φιλόξενη πατρίδα των πολλών. Αυτά τα στοιχεία, αποκρυσταλλωμένα ακόμη στο ρεαλιστικό κινηματογράφο του δεύτερου μισού του προηγούμενου αιώνα, θα μπορούσε να πει κανείς πως ισοδυναμούν με μια σαφή, εθνική ταυτότητα. Μια ταυτότητα, η οποία εμπεδώνεται με την ίδια ευκολία με την οποία αναγνωρίζει κανείς στην αμερικανική ήπειρο τα μοναχικά μονοπάτια της αρκούδας, τ΄αργά ποταμόπλοια, τη σημασία της κοινής λαλιάς, το σφυγμό της ιστορίας, ακέραιο, βαθύ και λαϊκό, καθώς σημειώνει ο Ντος Πάσος στο σχετικό του Παράλληλο. Ο Steven Rogers επαναφέρει στη δόξα, ακόμη και σήμερα, όλους εκείνους τους ανώνυμους οπλίτες που αναπαύονται πια ατάραχοι στο κοιμητήριο του Άρλιγκτον.
Μελετώντας κανείς το μύθο του Captain America, παρατηρώντας την εξέλιξή του ως τον τελικό θάνατο του προσώπου που τον ενσάρκωσε, ιχνηλατώντας όλους όσους υιοθέτησαν την προσφορά και την ηθική του, εμπεδώνεται ένα ακόμη στοιχείο της αμερικανικής, εξειδικευμένης εθνικά ψυχολογίας. Η διάθεση πολλών, κατά την πλοκή της υπόθεσης ν΄αναλάβουν το ρόλο και την ιδιότητα του Captain America θα μπορούσε να αποτελεί ένα ξεκάθαρο, ψυχολογικό στοιχείο. Μια καίρια σήμανση της μοντέρνας αυτής λαογραφίας, αλλά και το αίσθημα της κοινοκτημοσύνης, εμπρός στην ευθύνη και την πατρίδα την ίδια. Ο Steven Rogers, το απλό και συνηθισμένο αυτό παιδί της Αμερικής, ξεπερνιέται απ΄τον ίδιο το μύθο, δικαιώνει την ύπαρξή του μέσα απ΄την ενσάρκωση των αξιών του Captain America, αξιών που μπορούν να μεταλαμπαδευτούν σ΄άλλα πρόσωπα, έξω και πέρα από κάθε εθνική ταυτότητα. Όσοι προσωποποιούν τον Αμερικάνο τιμωρό, στέκουν με σεβασμό και τρυφερότητα απέναντι στους αδύναμους. Αντικρίζουν με αυστηρότητα όσους απειλούν το κοινό καλό. Ο ρεαλισμός πρώτος πρότεινε την αποκάλυψη της βαρβαρότητας μες στην οποία φρενήρες και αδάμαστο εξελίσσεται το ολέθριο παιχνίδι του πολιτισμού. Μια παραλλαγή του μυθικού κόσμου και της αναγκαιότητας που καθίσταται μέτρο ηθικό και αξιακό.
Μια άλλη ανάγνωση της κοινωνικής αφετηρίας του Captain America, κατά κόσμον Steven Rogers, μας προσανατολίζει ως προς το ψυχολογικό ζητούμενο του μύθου και των χαρακτήρων του.΄Ηδη σχολιάσαμε την καταγωγή του ήρωα, το οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον μες στο οποίο ανδρώνεται, ώσπου να ενσαρκωθεί πια τη γνώριμη ιδιότητά του. Μια ευρύτερη όμως ματιά, επιβεβαιώνει τη δανειστική σχέση ανάμεσα σ΄όλες τις μορφές της τέχνης, όσο και αν τις διαφοροποιεί το στοιχείο της πρωτοπορίας. Έτσι στην περίπτωση του Captain America  πρέπει κανείς να αναγνωρίσει τάσεις και κινήματα καλλιτεχνικά, με τα οποία αποκαθίσταται ολοκληρωτικά πια ο δεσμός τέχνης και ανθρώπου. Μιλούμε δηλαδή για μια δημιουργία που αντλεί και εξερευνεί το υλικό της μες στην ίδια την τάξη του. Τίποτε δεν υπερβαίνει τα κοινωνικά πρότυπα, τίποτε και κανείς δεν στέκει πάνω από τις αναδυόμενες δομές του νέου κόσμου. Πρόκειται φυσικά για την ολοένα και πιο διάφανη, πιο ακηλίδωτη αναπαραγωγή του κόσμου μέσα από το νεορεαλισμό. Επισημαίνεται εδώ πως όλες οι διαπιστώσεις, σχετικά με το ιδεολογικό υπόβαθρο της όποιας, καλλιτεχνικής έκφρασης σχολιάζονται σε συνάρτηση με την βασική τους ψυχολογία. Ακριβώς αυτήν την αγνή και δοκιμαζόμενη αίσθηση του προλεταριάτου θα μεταδώσει ο Stan Lee στον ήρωα, ανακαλύπτοντας στη λαϊκή μάζα, τα στρώματά της, το σύγχρονο περιθώριο τις ανθρώπινες εκείνες όψεις που θα μπορούσαν να ενσαρκώσουν ακέραιο το λόγο της δικαιοσύνης.
Αυτή η νέα τέχνη, όπως διαμορφώνεται με την εισαγωγή νέων μέσων και χαρακτήρων βασίζεται τόσο στη ρίζα όσο και στ΄όνειρο. Αναγνωρίζει στ΄όραμα την υψηλή δυναμική του, εκείνη που θα μπορούσε να στερεώσει την όποια νέα τάση. Σφραγίζει δε κάθε πρωτοπορία της με το στοιχείο του «εθνικού», μια άμεση δηλαδή καταγωγή απ΄τις πιο βασικές και θεμελιώδεις πηγές της εθνικής συνείδησης. Η περίπτωση του Captain America σχολιάζεται σ΄αυτή τη στάση του αμερικάνικου οδοιπορικού, ως μια εξειδίκευση στην ευρύτατη κινηματογραφική προσφορά της Αμερικής. Ετούτη θα μας απασχολήσει σε σημαντικό βαθμό μια και αποκαλύπτει τη βασική μέθοδο, μέσω της οποίας το αμερικανικό πνεύμα κατακτά τον κόσμο. Η θεωρητική Αμερική, αντισυμβατική, δίχως ακόμη να παρουσιάζει τα σημεία της επίκαιρης κατάρρευσής της, ενσαρκώνεται στον άνθρωπο σύμβολο  Captain America. Μια τεχνολογική και μεταφυσική απόδειξη του θαύματος της δικαιοσύνης. Μία ψηφίδα στη σχηματοποίηση της αντιφατικής, αμερικανικής αυτοσυνείδησης, για την ίδια την εικόνα της. Η προσεχής, κινηματογραφική αναπαραγωγή της ιστορίας του Captain America αποδεικνύει πως μια πρωτοπορία παραμένει πρωτοπορία. Ταυτόχρονα, επιβεβαιώνει τη σημασία του εν λόγω χαρακτήρα ως σύμβολο μες στην εντόπια συνείδηση.
Η αρχική αναφορά μας στο κείμενο σταθμό του Ελύτη, μας υποδεικνύει τον τρόπο με τον οποίο οφείλουμε να ολοκληρώσουμε τούτη την αναφορά μας. Ο ίδιος σημειώνει για τη φαντασία, στοιχείο βασικό κάθε νέας τέχνης. Μια φαντασία, όχι ως φυγή από το πραγματικό αλλά σαν μια προβολή στο μέλλον και σαν γενναία, μεταμορφωτική επέμβαση στις συνθήκες του παρόντος, είναι αυτή μονάχα που μπορεί να επιτελέσει το θαύμα. Στον τομέα της τέχνης πάντα, θα συμπληρώσουμε εμείς, μ΄όλο τον πόνο μας παρόντα και τη συναίσθησή μας ηλεκτρισμένη.