Umberto Eco: όταν η φιλοσοφία γίνεται τρόπος ζωής

24grammata.com/ φιλοσοφία

Umberto Eco: όταν η φιλοσοφία γίνεται τρόπος ζωής

γράφει ο Απόστολος Ζιώγας
Είμαι το μέλλον μου
μέσα σε μια συνεχή προοπτική της  δυνατότητας
να μην το είμαι.
Ζαν-Πωλ Σαρτ

Συγκεντρώνοντας διάφορες σημαντικές προσωπικότητες του πνεύματος από όλον τον κόσμο, με αφορμή το Παγκόσμιο Συνέδριο Φιλοσοφίας, η πόλη της Αθήνας καλείται να προασπίσει την αξία που ̓ χε αποκτήσει δύο χιλιάδες χρόνια πριν ως σημαίνων τόπος του φιλοσοφικού στοχασμού. Μια ανάλογη σημαίνουσα προσωπικότητα αποτελεί κι η περίπτωση του Ουμπέρτο Έκο, ο οποίος κλήθηκε να συμμετάσχει στο εν λόγω συνέδριο,  σε μια εποχή όπου η πραγματικότητα που βιώνουμε όλοι μας καθημερινά καθίσταται, όχι μόνο ολοένα λιγότερο υποφερτή, μα και δυσδιάκριτα ορατή πλέον.
Υπό τις κρατούσες συνθήκες, η σκέψη των περισσοτέρων ανθρώπων1  δεν παύει να αντλεί en passant2 υλικό από τα (άλλοτε) βολικά μεγαλεία της παράδοσης, είτε αυτά αφορούν την αρχαία γραμματεία είτε την θρησκευτική κληρονομιά. Μόνο που κατ ̓ αυτόν τον τρόπο ενθαρρύνεται μια παθητική και άκριτη αντίληψη του κόσμου, του οποίου το νόημα (φαίνεται να) αποδομείται σε κάποιες συγκεκριμένες παραμέτρους-προσδοκίες, γενικής αποδοχής : μια καλή δουλειά, ένας lux γάμος, ένα δικό σου σπίτι κι ένα αυτοκίνητο – faute de mieux3 , η όποια προσπάθεια για την κατάκτηση μιας νέας εμπειρίας εξαλείφεται ̇ δηλαδή, πλήρης ανθοφορία κάθε είδους ευθυνοφοβίας. Έτσι, οι παραπάνω συνθήκες κρίνονται ευνοϊκές και για την καλλιέργεια του ‘’κίτς’’ στοιχείου (kitsch) σε κάθε έκφανση της ζωής. Καλύπτοντας έντεχνα μια απροκάλυπτη επιθυμία για γόητρο, σύμφωνα με τον Eco, το  kitsch είναι  ό,τι  εμφανίζεται ως καταναλώσιμο ̇  αλλά, οτιδήποτε είναι ευκολοχώνευτο, έχει την τάση να μετατρέπει τη γνώση σε εμπορεύσιμη ψευδαίσθηση, με αποτέλεσμα να ελαττώνεται ευρύτερα η προσφυγή στον (έγκριτο) στοχασμό. Συνέπεια αυτού αποτελεί το γεγονός πως η εκάστοτε σκέψη δείχνει να αργοσαλεύει σε ένα μικρού εμβαδού χώρο όπου τα πάντα μοιάζουν να έχουν ειπωθεί ήδη. Μάλιστα, ο Έκο τονίζει εμφατικά ότι το kitsch παριστάνει τη λειτουργία του ingénieur4 που ρωτά το σύμπαν για να se situeur au delá5 . Όλη η περιττολογία και οι αυτοματισμοί, λοιπόν, που διέπουν την ‘’κίτς’’ σκέψη του σημερινού ανθρώπου φτάνουν σε βαθμό εκχυδαϊσμού των εννοιών με τις οποίες απασχολούνταν κάποτε  ο στοχαστής της αρχαίας Αθήνας, ο οποίος βεβαιότατα ήταν πολύ λιγότερο dizzy6  από τις σκοτούρες της καθημερινής ζωής. Γι ̓ αυτό κι ο Ρογήρος Βάκων θα υποστηρίξει πως ‹‹ ουδείς λόγος έχει αυτός καθ ̓ εαυτόν την ισχύ της πειθούς, διότι όλα εξαρτώνται από την εμπειρία ››7. Με άλλα λόγια, ο συγγραφέας του Ονόματος του Ρόδου , δεν σταματά να μας υπενθυμίζει πως η internal fabric8 της σκέψης μας χωλαίνει. Οπότε,  η σκέψη καθώς (αυτο)τροφοδοτείται συνεχώς από ένα παραδεδομένο εμπόριο καθολικών εννοιών και συσκευασμένων συγκινήσεων – αμφότερα μεγάλου κύρους – αδυνατεί να πράξει , να κάνει ένα βήμα εμπρός, διότι πάσχει ανομολόγητα από φαντασιακή οκνηρία και σνομπισμό.
Όμως, ενώ η φιλοσοφία ως στάση και τρόπος ζωής αναφύεται (αυτόβουλα) ενάντια σε όλη την βιομηχανία του περιττού και συνάμα απέναντι σε κάθε διερμηνέα της κοινής γνώμης (βλέπε,δημαγωγός), δεν παραλείπει να στοχεύει μοναχικά κι επίμονα σε μια εσωτερικότητα που εκλεπτύνεται και αντιτίθεται στη χυδαιότητα του πλήθους, μεριμνώντας πάντοτε αφενός, να εξελίσσεται μέσα από την εποικοδομητική κριτική του ίδιου της του λόγου, και αφετέρου, αποκαλύπτοντας ερευνητικά ορισμένες όψεις του κόσμου μέσα από τις ποικίλες ρωγμές του. Αυτή η διαφορετική προσέγγιση στα πράγματα είναι που καθιστά πολύτιμη τη συμβολή της φιλοσοφίας στον άνθρωπο της εποχής μας. Επομένως, η φιλοσοφία (οφείλει να) προτείνει per speculum in aenigmate9 μια θεώρηση του κόσμου κι ένα πρόγραμμα ζωής που να βρίσκεται πέρα από την υφιστάμενη κατάσταση των πραγμάτων, ούτως ώστε να γίνεται πιο κατανοητή η τυχαία περιπλοκότητα των καθημερινών γεγονότων. Εδώ έγκειται και η σημασία της διαλεκτικής του Έκο, ο οποίος κάνοντας χρήση του δικαιώματος της διαφωνίας, κάνει λόγο για  ‘’ειλικρινή ασυμφωνία’’  ̇  παράλληλα, αντιλαμβάνεται τη διανόηση ως ένα καθήκον σύνθεσης – ως προς τους συλλογισμούς – που διακρίνεται από ευρύτητα προοπτικής, γι ̓ αυτό όπως χαρακτηριστικά λέει, ο στοχαστής θα πρέπει , δίχως να σαστίζει από τα γεγονότα και αγωνιζόμενος αδιάκοπα να διερμηνεύει την ευαισθησία της κοινότητας στην οποία ζει, ‘’να είναι ανεβασμένος στα δέντρα’’ , προσέχοντας ωστόσο να μην ταυτιστεί με την απολιτική κουλτούρα της απομόνωσης σε έναν χρυσελεφάντινο πύργο.
Άλλωστε,  αυτή την επιτακτική έκκληση για στοχασμό, ο Umberto Eco την νομιμοποιεί  (κάπως) παραθέτοντας κάποια  λόγια του αγίου Βερνάρδου : ‘’ Ω Θεέ! Αφού δεν μας αισχύνουν τα ατοπήματα, γιατί να μας θλίβει η κρίση τους ; ‘’10. Κατόπιν,  εφιστά την προσοχή στο να κατανοούμε, και όχι να καταναλώνουμε, τα κλασικά πνευματικά έργα. Απαραίτητο εργαλείο  για την κατανόηση αποτελεί η γλώσσα, τόσο του δημιουργού όσο και του αναγνώστη. Για τον Έκο,  ερμηνεία σημαίνει αποκωδικοποίηση. Ο κώδικας, όμως, ως έννοια δεν αφορά μόνο κάποια ορισμένα σημαινόμενα, αλλά μπορεί να επεκτείνεται και πέρα από αυτά. Η θεμελιακή ασάφεια του μηνύματος που χαρακτηρίζουμε ως ‘’ποιητικό’’, είναι εκείνη που υποκινεί τις πολλαπλές ερμηνείες. Για πολλές δεκαετίες, ο Ιταλός στοχαστής αφοσιώθηκε στη μελέτη της γλωσσικής ερμηνευτικής , με οξύτητα πνεύματος και διάθεση εναργή. Αξίζει να ακολουθήσουμε ενδεικτικά μια πτυχή της σκέψης του : ‹‹ Εφόσον τα σημαινόμενα προϋπάρχουν, το ποιητικό μήνυμα μάς βοηθά να τα δούμε κάτω από ένα νέο φως, πιο πλούσιο, και κατά την έννοια αυτή αποκτά λειτουργία γνώσης… Η ιδιαιτερότητα του ποιητικού μηνύματος βρίσκεται στο ότι ενώ είναι δομημένο ως μήνυμα, στην πραγματικότητα αποτελεί πηγή μηνυμάτων… Αυτό που μας ενδιαφέρει περισσότερο είναι να καθορίσουμε ότι αυτός που αποκωδικοποιεί το ποιητικό μήνυμα βρίσκεται σε μια χαρακτηριστική κατάσταση ερμηνευτικής έντασης, ακριβώς επειδή η ασάφεια που εμφανίζεται ως προσβολή στον κώδικα γεννά την έκπληξη11… (και κατ ̓ επέκταση) καθίσταται μια νέα δυνατότητα κώδικα ››12. Διακρίνοντας μεταξύ συμβατικών και οικουμενικών ‘’τόπων’’, ο Έκο διερωτάται για το εάν η κριτική , κι ενόσω αναζητά την αγνότητα, επιθυμεί να μεταβάλει  την έλλειψη ανοχής σε ένα είδος Amor Fati13. Ο φιλόσοφος, για τον Eco, είναι εκείνος που με verve14 και διεισδυτικότητα, παρατηρεί σε βάθος την καθημερινότητα, αντλώντας υλικό από οποιοδήποτε ψίχουλο ζωής μέσα στο πολυσύνθετο (φαινόμενο) της ύπαρξης. Γνωρίζει από τη μια ότι, νέες μεθοδολογίες στην έρευνα αμφισβητούν τη σταθερότητα μιας μονοσήμαντης ερμηνείας του κόσμου υιοθετώντας τη δυνατότητα μιας συνεχώς αναθεωρήσιμης έρευνας, κι από την άλλη, δεν διστάζει να χρησιμοποιεί έναν τρόπο στο να αντιλαμβάνεται τα πράγματα, του οποίου την καθολικότητα θεωρεί θρυμματισμένη και ατελή. Ως εκ τούτου, ο ερμηνευτικός  στοχασμός του Έκο προκρίνει μια διαλεκτική σχέση μεταξύ μορφής και ανοίγματος (προς τον κόσμο). Αντί για ερεθισμό των αισθήσεων, θεωρεί πως έχουμε ανάγκη από μορφές που να προκαλούν στοχασμό. Ξεπερνώντας τα όρια μιας πατερναλιστικής διατύπωσης της σκέψης, ο Έκο τολμά να στρέψει το βλέμμα του και προς την κινηματογραφική τέχνη, διαβλέποντας την ικανότητα που ̓ χει αυτή  στο να (ανα)παριστά με περισσότερη συνείδηση και ευαισθησία την πολυπλοκότητα της ζωής15 ̇    για να σημειώσει αφοριστικά: ‹‹ ο δημοκρατικός  πολιτισμός θα σωθεί μόνον  εάν καταστήσει το ιδίωμα των εικόνων πρόκληση για κριτικό στοχασμό και  όχι πρόσκληση για ύπνωση ››16.
Αν, πάντως, η φιλοσοφία ατενίζει μεγάλες και σπουδαίες αξίες, τότε, δεδομένου ότι αργούν να έρθουν αυτές, θα πρέπει να γεννηθεί η αξία της ‘’αργίας’’  ̇  ενδεχομένως να έφθασε ο καιρός για να καθιερωθεί η αργία (ως παύση) της φιλοσοφίας. Άραγε, είναι η καθημερινότητα που εμποδίζει τη φιλοσοφία να εισχωρήσει στο πεδίο της, ή, η πεζή καθημερινότητα  που ωθεί τη φιλοσοφία να εντοπίσει νέα πεδία ;

Αφορμή για το εν λόγω κείμενο, στάθηκε η αδιάσειστη αγάπη μας για τον Ιταλό στοχαστή ,ακόμη από εκείνα τα χρόνια των σπουδών στην γείτονα χώρα όπου – κάποιοι παθιασμένοι με τη σημειολογία φοιτητές θετικών επιστημών  – σπεύδαμε στα αμφιθέατρα της Bologna για να παρακολουθήσουμε τα μαθήματα του, τα οποία εντέλει κατάφεραν να εμφυσήσουν μέσα μας αυτά που είχε πει άλλοτε ο Περικλής : ‘’αγαπούμε το ωραίο, παραμένοντας   απλοί, και φιλοσοφούμε, χωρίς να είμαστε μαλθακοί’’.  Μήπως, ο φιλοσοφικός τρόπος ζωής αφορά μία πορεία,  την πορεία dall ̓ albero al labirinto17 , όπως έχει τιτλοφορήσει κι ένα πόνημα του;

Σημειώσεις
1 Με την έννοια του ‘’μέσα μας’’(εσωτερικού) κόσμου, τον οποίο ο Henri Corbin αποκαλεί Mundus Imaginalis
2.  Περιληπτικά, επί τροχάδην
3.  Ή μάλλον
4. Αυτός που επινοεί και εφευρίσκει
5.  Να τοποθετηθεί πέρα από αυτό
6.  Ζαλισμένος
7.  Από το Opus Majus : ‘’nullus sermo in his potest certificare, totum enim dependet ab experientia’’
8.  Εσωτερική διάρθρωση
9.  Μέσα από καθρέφτη και με αινίγματα
10.  Από το Όνομα του Ρόδου: ‘’Proh Deo! Si non pudet ineptiarum, cur vel non piget expensarum ? ‘’
11.  Θυμίζει  τις ‘’ανεκπλήρωτες προσδοκίες’’ του Γιάκομπσον
12.  Ουμπέρτο Έκο, Κήνσορες και Θεράποντες, μτφρ. Έφη Καλλιφατίδη, εκδ.Γνώση, 1987, σσ.135-138
13. Αγάπη για το μοιραίο
14.  Οίστρο
15.  Κάτι που επιχείρησε να κάνει και ο ρώσος Αντρέι Ταρκόφσκι μέσα από τις ταινίες του
16.  Ουμπ.Έκο, Κήνσορες και Θεράποντες, ό.π., σελ.425
17.  Umberto Eco, Από το δέντρο στον λαβύρινθο, μτφρ. Έφη Καλλιφατίδη, εκδ.Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2008
email: [email protected]