24grammata.com / Ιστορία της Λογοτεχνίας

«Έρως και Ψυχή»,

Μ. Καραγάτσης, Η Μεγάλη Χίμαιρα, Εστία, Έκδοση Ζ΄, 1980.

γράφει η Ελένη Γκόρα

άλλα άρθρα της Ελένης Γκόρας κλικ εδώ

Γνωριμία – Σχέση – Χωρισμός;

“Όταν η ζωή κυλάει ευτυχισμένη, οι μέρες διαβαίνουν τόσο απαρατήρητες, που αν καμιά φορά τις αθροίσουμε, απομένουμε στοχαστικοί μπροστά στον αναπάντεχα μεγάλο αριθμό τους”.

Πήγαινα Β΄ Γυμνασίου όταν διάβασα για πρώτη φορά τη Μεγάλη Χίμαιρα. Ήθελα να περάσω στον κόσμο των ενήλικων αναγνωσμάτων. Μέχρι τότε προτιμούσα εφηβικά, όπως αυτά της Ζώρζ Σαρή, της Άλκης Ζέη, της Λότη Πέτροβιτς -Ανδρουτσοπούλου και φυσικά της Τζόαν Κ. Ρόουλινγκ. Ομολογώ ότι δεν είχα καταλάβει και πολλά απ΄ την υπόθεση, ωστόσο με είχε συγκινήσει η τραγική ιστορία της Μαρίνας. Έκτοτε με το μυθιστόρημα αυτό κάναμε ηλιοθεραπεία, ήπιαμε καφέ, θαυμάσαμε την πανσέληνο, κοιμηθήκαμε σε ξένα κρεβάτια και ξυπνήσαμε στο μάθημα της κας. Νικολαΐδου. Έχω διαπιστώσει ότι ο Μ. Καραγάτσης είναι ένας καλός αλιεύς. Η απόχη του είναι γεμάτη με όστρακα, μαλάκια και ψάρια. Φρέσκα, ολόφρεσκα , σπαρταριστά. Αυτό είναι και το δώρο των πολλαπλών αναγνώσεων. Τι κι αν ξέρει κανείς την υπόθεση;

Υπόθεση και τριχοτόμησή της

Η Μαρίνα είναι Γαλλίδα, η οποία ερωτεύεται και παντρεύεται έναν Έλληνα ναυτικό, το Γιάννη. Αφήνει τη χώρα της και μετακομίζει στη Σύρο. Εκεί συγκατοικεί με την αυστηρή και συντηρητική πεθερά της. Περνάει δύσκολα καθώς δεν γνωρίζει τη γλώσσα, τα ήθη και τα έθιμα του τόπου. Έπειτα έρχεται η οικονομική καταστροφή της οικογένειας. Αναγκάζεται ν΄ απομονωθεί από τον κοινωνικό περίγυρο και αυτή και η μικρή κόρη της , η Αννούλα. Τη δύσκολη αυτή περίοδο νιώθει να την ελκύει ακόμα πιο έντονα ο αδερφός του άντρα της ,ο Μηνάς. Ενδίδει στον παράνομο έρωτα και τα πράγματα παίρνουν δύσκολη τροπή.

Το μυθιστόρημα χωρίζεται σε τρεις μεγάλες ενότητες. Η α΄ (σελ 9- 120) αφορά το παρελθόν της Μαρίνας στη Γαλλία, τη γνωριμία της με το Γιάννη και τη ζωή της στη Σύρο. Η β΄ (σελ. 121-196) περιλαμβάνει τον έγγαμο βίο της, την ερωτική έλξη με το Μηνά, την οικονομική καταστροφή της οικογένειας, την ανία, τη μελαγχολία και τη μοναξιά της. Η γ΄ (197- 322) και η πιο ζουμερή, έχει σχέση με την κατάθλιψη, την απομόνωση, τη δίψα για τον έρωτα, την ασθένεια της Αννούλας, τη μοιχεία, την προσπάθεια διαφυγής και την αυτοκτονία. Όλες αυτές οι πληροφορίες υποστηρίζουν τον τίτλο του έργου και τον κάνουν λειτουργικό.

Τι είναι η Χίμαιρα ;

Κυριολεκτικά πρόκειται για ένα μυθικό τέρας με κεφάλι λιονταριού, σώμα γίδας και ουρά δράκοντα. Μετωνυμικά δηλώνεται ο απραγματοποίητος πόθος, η ουτοπία, το γέννημα της φαντασίας¹. Κρατώντας αυτές τις δύο ερμηνευτικές προσεγγίσεις του τίτλου κατανοούμε καλύτερα την κεντρική ιδέα της Μεγάλης Χίμαιρας: τζίφος το κυνήγι της απόλυτης ευτυχίας ή του απόλυτου πόθου. Είναι λάθος όμως να διαποτίσω το μυθιστόρημα μόνο μ΄ αυτό το στοιχείο. Γι΄ αυτό το λόγο θέλω να παρουσιάσω κι άλλες πτυχές του. Υπεύθυνη φωτισμού, έτοιμη; Ξεκινάμε; Παρακαλώ δείξτε τη ψυχραιμία σας σε περίπτωση μπλακ –άουτ!

Όλοι κάπου ανήκουμε ή μήπως όχι;

Η Μεγάλη Χίμαιρα εντάσσεται κυρίως στο ρεύμα του ρεαλισμού. Ο ρεαλισμός είναι η τεχνοτροπία με την οποία αναπαρασταίνεται πιστά και αντικειμενικά η πραγματικότητα. Ο ρεαλιστής μυθιστοριογράφος, απεικονίζει φωτογραφικά τα γεγονότα με το δικό του προσωπικό τόνο. Πολλές καταστάσεις αν και έχουν επινοηθεί από τη φαντασία του, μπορούν να συμφωνούν με τη φύση και την αλήθεια των πραγμάτων και να είναι λογικά και ψυχολογικά δικαιολογημένες.²

Πιο συγκεκριμένα, ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του ρεαλισμού, το οποίο συναντάμε και στο έργο, κατά πλειονότητα, είναι οι εκτενείς περιγραφές .Διάλεξα ελάχιστα παραδείγματα όπως; η άφιξη του καραβιού στην προκυμαία της Σύρου , ο εναγκαλισμός των ναυτών με τις οικογένειές τους (σελ 46), το παρουσιαστικό της πεθεράς (σελ. 48), το φθινόπωρο στο Νότο (σελ. 58), τα χρώματα του δειλινού στη Μύκονο (σελ. 93), η θέα του γυναικείου κορμιού στον καθρέφτη ( σελ. 122), η πνοή του ανέμου (σελ 212),

Το κυρίαρχο συναίσθημα του ρεαλισμού είναι η απαισιοδοξία εξαιτίας του τετριμμένου και της καθημερινότητας³. Τα έξι χρόνια της ζωής της Μαρίνας στη Σύρο κυλούν ανιαρά και πληκτικά με την ακρίβεια του ρολογιού (σελ. 124). Η μελαγχολία της βρήκε διέξοδο στο άκουσμα κλασικής μουσικής. Οι συνθέσεις του Μπαχ, του Μότσαρτ, του Μπετόβεν και του Βάγκνερ γέμιζαν τη μέρα της σε συνδυασμό με την ανάγνωση λογοτεχνικών βιβλίων (σελ. 188 & 197). Η μόνη υποφερτή μέρα της εβδομάδας είναι η Κυριακή , γιατί την επισκέπτονται οι λιγοστοί φίλοι της στο Πισκοπιό (σελ. 190). Η κατάστασή της χειροτερεύει όταν πια έχει διαπράξει τη μοιχεία, έχει πεθάνει το παιδί της και έχει αυτοκτονήσει ο εραστής της, ο αδερφός του συζύγου της. Το μόνο που κάνει είναι να κοιμάται και να τρώει. Η άνοια και η απάθεια έχουν διαποτίσει και το στερνό κύτταρό της (σελ. 310).

Ένα κοινωνικό θέμα που διαπραγματεύεται ο ρεαλισμός και που αξίζει ν΄ αναφερθεί , είναι αυτό της αποξένωσης⁴ είτε λόγω οικονομικών προβλημάτων (π.χ. κάποιες αποκριές καλούν τη Μαρίνα σ΄ ένα φιλικό σπίτι και αυτή αρνείται την πρόσκληση γιατί δεν έχει χρήματα ν΄ αγοράσει ένα καινούργιο φόρεμα σελ. 195), είτε λόγω του αγεφύρωτου χάσματος ανάμεσα στη νοοτροπία των Βορείων και των Νοτίων.

Οι Έλληνες παρουσιάζονται ως άνθρωποι πρακτικοί (σελ. 43), ενώ οι Φραντσέζοι λογικοί (σελ. 44). Στην Ανατολή η οικογένεια είναι θεσμός ευτυχίας απροσπέλαστος (σελ. 70). Τα παιδιά αγαπούν και τιμούν τη μάνα τους. Αντίθετα στη Δύση δεν δίνουν τόση σημασία. Είναι πιο ψυχροί και δεν νιώθουν το ρόλο του κάθε μέλους (σελ. 68). Με άλλα λόγια γίνεται ένας υπαινιγμός για τη δυσκολία της αφομοίωσης της νοητικής και αισθηματικής παράδοσης που συγκροτεί τον άνθρωπο της ελληνικής φυλής, από έναν ξένο. (σελ. 73). Διαφορές εντοπίζονται και στην αντίληψη της θρησκείας. Από τη μία πλευρά ο ορθόδοξος χριστιανός τηρεί μια δεισιδαιμονία μπροστά στο δέος των μεταθανάτιων κυρώσεων (σελ. 87) και από την άλλη ο καθολικός τηρεί μια ορθολογική στάση μπροστά στα μεταφυσικά προβλήματα (σελ. 85).

Μάλιστα κρίνεται αναγκαίο να επισημανθεί ότι οι ρεαλιστικοί χαρακτήρες έχουν στενά περιθώρια για ηρωικές πράξεις ⁵. Αυτό αποδεικνύεται από το τέλος που επιλέγει να δώσει η Μαρίνα. Αυτοκτονεί νομίζοντας πως έτσι θα σωθεί. Ενώ θα μπορούσε κάλλιστα να διαφύγει μαζί με το αγέννητο παιδί της με τη συμπαράσταση και τη βοήθεια της πεθεράς της.

Τοκ, τοκ. Καλώς τον Φρόιντ!

Άλλος ένας επιθετικός προσδιορισμός μπαίνει μπροστά από το ρεαλιστικό αυτό μυθιστόρημα και δεν είναι άλλος από το ψυχογραφικός. Συνολικά κατατάσσεται στο ψυχαγογραφικό ρεαλιστικό μυθιστόρημα. Ολόκληρη μακαρονάδα φτιάχνουμε μ΄ αυτήν την ονομασία! Ένα μόνιμο χαρακτηριστικό του Μ. Καραγάτση είναι το ξαναγύρισμα στο σεξουαλικό στοιχείο. Το sexus βρίσκεται στο κέντρο της δράσης και της ψυχολογίας των ηρώων . Παίρνει τις διαστάσεις ενός καθολικού βιολογικού ερωτισμού , της δύναμης γεμάτης μυστήριο που κυβερνά και δυναστεύει τον άνθρωπο και τον οδηγεί σ΄ ένα αδιέξοδο τραγικό⁶. Γι΄ αυτό και η Μαρίνα οδηγείται τελικά στην καταστροφή.

Με ιδιαίτερη μαεστρία ο δημιουργός μπαίνει στη γυναικεία σεξουαλική ψυχολογία⁷.

Έχω σημειώσει μερικές μόνο από τις πιο ενδιαφέρουσες αναλύσεις . «Ποτέ ίσαμε τότε η επιθυμία δεν την εξουσίασε με τόση κυρίαρχη απαίτηση , μα και ποτέ η βουλιμική σάρκα της δεν έφτασε σε τέτοιο κορύφωμα ηδονής» (σελ. 95). «Μα η αντικειμενική αξία της ηδονής της είχε γίνει πια εντελώς κατανοητή . Και φοβόταν κι έτρεμε υποσυνείδητα μήπως στερηθεί τη γλύκα του άντρα, αν τυχόν τα αστάθμητα περιστατικά της ζωής τη χώριζαν από τον άντρα της (σελ. 96)». «Το ερωτικό πάθος συνταυτίζει τον έρωτα με το θάνατο» (σελ. 187).

Πιστεύω ότι για την εποχή στην οποία γράφτηκε το έργο αυτές οι σεξουαλικές αναφορές σόκαραν το αναγνωστικό κοινό λόγω της ωμότητάς τους. Επίσης άλλη μια ιδιαιτερότητα είναι ο σεβασμός στο αναφαίρετο δικαίωμα του ‘αδύναμου’ φύλου απέναντι στην ερωτική απόλαυση. Εγώ τον βρίσκω πολύ μπροστά τον τύπο. Άλλο τώρα που εμείς είμαστε πιο απελευθερωμένοι και πιο συνηθισμένοι. Τότε;

 

¨Πάμε λίγο μπροστά, πάμε λίγο ακόμα. . . ¨ (από το τραγούδι: Λίγο όνειρο ακόμα)

Τραγουδάει ο Πλιάτσικας μαζί με το συγκρότημα Αλκή. Διερωτάμαι αν ο Μ. Καραγάτσης διαισθάνθηκε ότι κάτι πάει να αλλάξει στη λογοτεχνία και γι΄ αυτό υιοθετεί στοιχεία του μοντερνισμού. Κατά τύχη ή κατά συνείδηση αυτό δυστυχώς δεν μπορώ να το ξέρω. Καταφέρνει λοιπόν, να βάλει τους αναγνώστες στο μυαλό των ηρώων του. Χρησιμοποιώντας προδρομικά την τεχνική της ροής της συνείδησης⁸, θρυμματίζει την προσωπικότητά τους και αποκαλύπτει τις πιο μύχιες σκέψεις τους. Παραθέτω τον εσωτερικό μονόλογο του Μηνά (για να μην ασχοληθώ άλλο με τη Μαρίνα) σελ 270-271, λέει ότι ο ύπνος για τον ευτυχισμένο άνθρωπο είναι ανάπαψη · για το δυστυχισμένο παρηγοριά και αυτός την παρηγοριά του θα τη βρει στα δάση της Τενεσή και της Σάουθ Καρολάινα γιατί εκεί η νύχτα είναι βαριά και μαλακή. Μόνο έτσι θα κρατήσω , συνεχίζει τη βιτρίνα της ανθρωπιάς μου , υποτίθεται πως πήγα να βρω μια καλή τύχη και έπειτα φανερώνει το σχέδιο της απόδρασής του στην Αμερική. Ήταν ερωτευμένος με τη Μαρίνα. Δεν ήθελε να τον καταλάβουν όλοι οι υπόλοιποι. Άλλος ένας μονόλογος είναι αυτός του γιατρού στην κηδεία της Αννούλας. Συλλογίζεται γιατί πέθανε τελικά το κοριτσάκι και γιατί δεν την πρόσεχαν το βράδυ. Φοβάται μήπως οι κάτοικοι ρίξουν τις ευθύνες πάνω του, διότι δεν έφταιγε αυτός , αλλά κάτι άλλο έγινε. Παρ΄ όλα αυτά δεν θα αποκαλύψει τίποτα για να μην ξεσπάσει κανένα σκάνδαλο (σελ. 278-279).

Ακόμα ο μοντερνισμός του έργου αποδεικνύεται από την αυξημένη συναισθηματική ένταση⁹ που θέλει να προσδώσει ο συγγραφέας. Στη σελ 48 παρουσιάζει την πρώτη αναμέτρηση μεταξύ της Μαρίνας και της γριάς Ρεΐζαινας μέσα από το βλέμμα τους. Η πρώτη κοιτάζει στοχαστικά, η δεύτερη ανήσυχα (προσήμανση του τρομερού ριζικού ). Στη σελίδα 88 η Μαρίνα συλλογίζεται γιατί εξελληνίστηκε τόσο εύκολα και σοκάρεται από τον ίδιο της τον εαυτό. Θεωρεί ότι είναι παθολογικά υποταγμένη στο σύζυγό της και οφείλει να προσαρμοστεί με τις συνήθειες του. Το κομμάτι αυτό ενδείκνυται και ως ψυχαναλυτική θεωρία/ μελέτη. (Για περισσότερες πληροφορίες, ανατρέξτε: Σφάλμα: Δεν βρέθηκε η πηγή παραπομπής )

Η απόρριψη του θείου¹⁰ ανήκει επίσης στο νέο κίνημα. Στη σελ. 28 η Μαρίνα δηλώνει ότι πηγαίνει στην εκκλησία μονάχα για να νιώσει εκείνη τη γλυκιά αμεριμνησία. Λίγες σειρές πιο κάτω ο ίδιος ο συγγραφέας σχολιάζει/ προοικονομεί ¹¹ότι για αυτήν δεν θα υπάρξει θεός. Στις σελίδες 91-92 περιγράφεται μια σκηνή εξορκισμού κατά την οποία η Μαρίνα ξαφνιάζεται και ίσως δεν αποδέχεται αυτές τις τελετές.

Τέλος βασικό μοντερνιστικό μοτίβο στο Μ. Καραγάτση είναι το γεγονός ότι επιθυμεί να ταράξει τις ευαισθησίες του συμβατικού αναγνώστη¹². Και αυτό το κατάφερε! Πώς; Με το να πετάξει η γρια Ρεΐζαινα πάνω στα γυμνά κορμιά του Μηνά και της Μαρίνας το λείψανο του παιδιού. Αυτή σκηνή είναι και η πιο ανατριχιαστική (σελ. 276-277).

¨Θυμάμαι όσα είχες πει και ακόμα ελπίζω σε κάτι….¨

Και ναι ο Μ. Καραγάτσης δεν ξέχασε τους προκατόχους του και αυτοί δεν είναι άλλοι από τους ρομαντικούς. Έτσι λοιπόν στη Μεγάλη Χίμαιρα ο ρομαντισμός κρύβεται στον οραματισμό και την πίστη στην προτεραιότητα του εαυτού¹³. Η Μαρίνα στη διάρκεια του ταξιδιού της για τη Σύρο θυμάται το παρελθόν της , αφήνει τις σκέψεις της να ξεχειλίσουν (σελ. 13). Ανατρέχει στην παιδική της ηλικία κατά την οποία ήταν ιδιαίτερα εσωστρεφής. Απέφευγε να κάνει παρέες στο σχολείο (σελ. 14) και διάβαζε για να μορφωθεί έτσι ώστε να ξεφύγει από το περιβάλλον της. Η μητέρα της ήταν εκδιδόμενη (σελ. 16). Όταν ενηλικιώθηκε ανακάλυψε ότι έχει πρόβλημα με τη σεξουαλική της ζωή . Κανένας Γάλλος σύντροφος της δεν μπόρεσε να την ικανοποιήσει στο πνευματικό και ερωτικό τομέα ( σελ. 18, 19, 30, 31). Ώσπου γνώρισε το Γιάννη Ρεϊζή , έναν έλληνα ναυτικό και αρχίζει να οραματίζεται τη ζωή της στην Ελλάδα. (σελ. 34, 38, 39.).

Επιπρόσθετα διακρίνεται η ενότητα φύσης και ανθρώπου¹⁴. Έξω κάνει ζέστη και η Μαρίνα νιώθει την κάψα και τον ερεθισμό στο κορμί της, βγάζει το νυχτικό της και ψηλαφίζει το ωχρό και αχνό σώμα της , όπως είναι ακριβώς το χρώμα του φεγγαριού (σελ 181-182). Στη σελ. 274 –275, το ξέσπασμα του βίαιου και ξέφρενου ανέμου του Σορόκου, προμηνύει την ταραχή στη ψυχή και στη μοίρα όλων των ηρώων του έργου. Στη σελ . 308 όταν η Μαρίνα περιφέρεται σαν την άδικη κατάρα, λόγω του μεγάλου θανατικού και της συμφοράς που είχε ξεσπάσει, συναντάει έναν καθολικό ιερέα και πιάνουν συζήτηση. Είναι πάλι νύχτα και ο ουρανός είναι έναστρος. Τα άστρα μοιάζουν με δάκρυα των Αγγέλων. Έτσι ακριβώς σπαράζει και η καρδιά της για τα αδικήματα που διέπραξε.

Παράλληλα, η γ ΄Ενότητα του μυθιστορήματος είναι γεμάτη από μοτίβα του ρομαντισμού¹⁵ όπως το κοιμητήρι με τους τρεις τάφους (της Αννούλας, του Μηνά και του παππού Ρεϊζή), την πολυφωνική προσευχή των πουλιών (σελ. 287), τη συνομιλία των νεκρών (σελ. 291-293), την καθημερινή περιπλάνηση της Μαρίνας και της γριάς στο νεκροταφείο (π.χ. 298, 296) , το υπερφυσικό στοιχείο Κλωθώ, Λάχεσις, Άτροπος ¹⁶(σελ 238-240), τα όνειρα (αναφέρω μόνο αυτό που βρίσκεται στην αρχή του βιβλίου στη σελίδα 33, καθώς είναι ιδιαίτερα προφητικό, αφορά το μυθικό τέρας τη Χίμαιρα και την προσπάθεια της Μαρίνας να το πιάσει ).

Τι ώρα είναι; Τελική & κρίση

Στα προτερήματα του βιβλίου αναγνωρίζω τη μυθοπλαστική ικανότητα του Καραγάτση, τη ζωντάνια του ,την κοινωνιολογική προσέγγιση των θεμάτων (κάτι που συνάντησα και στο διήγημα τα «Χταποδάκια» ), την πυραμιδοειδή πλοκή της δράσης¹⁷ και τη συγχώνευση στοιχείων τριών λογοτεχνικών ρευμάτων. Ωστόσο έχω να σημειώσω και μερικά μειονεκτήματα. Πριν ανέφερα τη μυθοπλαστική ικανότητα του, εννοούσα ότι επικεντρώθηκε επί το πλείστον στη Μαρίνα (ενδεχομένως ήθελε να σπάσει το στερεότυπο της δευτερεύουσας θέσης του γυναικείου φύλου ), ενώ παραγκώνισε τους υπόλοιπους ήρωες. Αυτό φυσικά δεν ισχύει για το «10», εκεί ΄κέντησε΄ ένα σωρό χαρακτήρες και απορώ πως διαχειρίστηκε τόσο υλικό (πάλι κεντρικό πρόσωπο είναι γυναίκα, η Λενάρα). Ακόμα δεν μου άρεσαν οι εκτενείς περιγραφές (ήταν και το στυλ της εποχής), διαφαίνεται μεν το ταλέντο (το οποίο βραβεύτηκε με το διήγημα «Η κυρία Νίτσα») , κόβεται δε η καθηλωτική εξέλιξη της δράσης. Καταλήγω στο συμπέρασμα ότι η Μεγάλη Χίμαιρα είναι ένα μυθιστόρημα μ΄ έντονο δυναμισμό και αντισυμβατική πρόθεση για τα δεδομένα της εποχής. Γράφτηκε το 1936, εμπλουτίστηκε το 1953 και διαβάζεται άνετα μέχρι σήμερα.

Έρως και ψυχή

Πάντως αν μπορούσα να αφιερώσω ένα γλυπτό στη Μεγάλη Χίμαιρα θα ήταν αυτό του «Έρωτα και της Ψυχής» του Ιταλού γλύπτη Αντώνιο Κανόβα. Άλλο ένα μυθολογικό ζευγάρι που δοκιμάστηκε η αγάπη του. Εξάλλου και η Μαρίνα το φιλί του Γιάννη της περίμενε για να ξαναζωντανέψει.