Ηράκλειος

24grammata.com- Βυζάντιο Μεσαίωνας

γράφει ο Δημήτρης Μαρκάκης

Μία από τις μεγαλύτερες προσωπικότητες της βυζαντινής ιστορίας αποτέλεσε ο αυτοκράτορας Ηράκλειος (Flavius Heraclius), ο οποίος ανέλαβε το βυζαντινό θρόνο σε μία από κρισιμότερες στιγμές της αυτοκρατορίας και κατάφερε όχι μόνον να τη διασώσει αλλά και να την ισχυροποιήσει με θεσμούς οι οποίοι θα αποτελέσουν το στυλοβάτη της για αρκετούς αιώνες.

Για να καταλάβουμε το μέγεθος του έργου του Ηρακλείου, θα πρέπει να δούμε και την κατάσταση της αυτοκρατορίας εκείνη τη περίοδο.  Αυτοκράτορας στη Κωνσταντινούπολη είναι ο Φωκάς, ένας αιμοσταγής τύραννος ο οποίος σφετερίστηκε την εξουσία, δολοφονώντας το προκάτοχο του Μαυρίκιο μαζί με τους γιους του, το 602.  Ο Φωκάς προηγουμένως ένας κατώτερος αξιωματικός του στρατού, θα αφήσει το κράτος να καταρρεύσει.  Οι εχθροί θα εισβάλλουν από παντού.  Οι Άβαροι και οι Σλάβοι θα κατακλείσουν τη βαλκανική χερσόνησο φτάνοντας μέχρι τη Πελοπόννησο, ενώ οι Πέρσες θα καταλάβουν όλες τις ανατολικές επαρχίες φτάνοντας προ των πυλών της Κωνσταντινούπολης.  Μέσα σ΄αυτό το απόλυτο χάος η σωτηρία θα επέλθει από τις περιφερειακές δυνάμεις.  Εναντίον του τυράννου Φωκά εξεγέρθηκε ο έξαρχος (αντιβασιλέας) της Καρχηδόνας αποστέλλοντας στη πρωτεύουσα το γιο του Ηράκλειο με στρατό και στόλο έχοντας ως σκοπό την ανατροπή του Φωκά.  Στις 3 Οκτωβρίου του 610, ο στόλος του Ηρακλείου εμφανίστηκε μπροστά από τη Κωνσταντινούπολη, ο ιδιος μάλιστα χαιρετίστηκε από το λαό ως σωτήρας.  Στις 5 Οκτωβρίου στέφεται αυτοκράτορας από το πατριάρχη Σέργιο.  Ο Φωκάς παραδίδεται στο λαό, ο οποίος τον κατακρεουργεί.

Ο Ηράκλειος ανεβαίνοντας στο θρόνο αντιμετωπίζει το απόλυτο χάος με την αυτοκρατορία να βρίσκεται σε ερείπια.  Μη μπορώντας μάλιστα να αντιμετωπίσει τις αλεπάλληλες εισβολές, λόγω της πλήρους αδυναμίας του κράτους, σκέφθηκε να μεταφέρει τη πρωτεύουσα στη Καρχηδόνα και να συνεχίσει από εκεί τον αγώνα.  Στην απόφασή του αυτή αντιτάχθηκε ο πατριάρχης Σέργιος και η Σύγκλητος καταφέρνοντας να τον μεταπείσουν.  Το ισχυρότερο πλήγμα για τους κατοίκους της αυτοκρατορίας επήλθε το 614, όταν έπεσε στα χέρια των Περσών η Ιερουσαλήμ.  Ο Τίμιος Σταυρός θα μεταφερθεί ως τρόπαιο στη Κτησιφώντα, τη πρωτεύουσα των Περσών.  Η περσική κυριαρχία απλώθηκε κατά το 620 σε ολοκληρη τη Μέση Ανατολή φτάνοντας στα όρια της αρχαίας περσικής αυτοκρατορίας των Αχαιμενιδών.

Η ήττα των Περσών όμως θα επέλθει αστραπιαία και θα είναι καταστροφική.  Τα φοβερά αυτά χρόνια η αυτοκρατορία ανασυντάσσει τις δυνάμεις της και αποκτά εσωτερική σταθερότητα.  Τις κρίσιμες αυτές εποχές το κράτος σώθηκε λόγω των μεγάλων μεταρρυθμίσεων στην οργάνωση της κρατικής διοίκησης και του στρατού που είχαν ως αποτέλεσμα τη δημιουργία των “θεμάτων”.  Τα θέματα εκτός από διοικητικές ενότητες (επαρχίες) ήταν περιοχές εγκατάστασης των στρατιωτικών μονάδων.  Επικεφαλής των θεμάτων βρίσκονταν οι στρατηγοί που ασκούσαν στις περιφέρειές τους τη πολιτική και στρατιωτική εξουσία (συγκέντρωση και άσκηση απο ενα πρόσωπο των πολιτικών και στρατιωτικών εξουσιών των επαρχιών έχουμε απο τον 4ο αιώνα, το φαινόμενο αυτο θα γενικευθεί κατά τους επόμενους αιώνες μέχρι την οριστική καθιέρωση των θεμάτων την εποχή του Ηρακλείου)

Με το θεσμό των θεμάτων δημιουργήθηκαν οι προϋποθέσεις για τη συγκρότηση ενός ισχυρού εντόπιου στρατού σταματώντας έτσι τη χρήση μισθοφόρων.  Με αυτό το τρόπο αυξήθηκαν οι στρατιωτικές δυνάμεις οι οποίες αποτελούνταν από στρατιώτες – γεωργούς εγκατεστημένους μόνιμα σε δικά τους κτήματα, από τα οποία εξασφάλιζαν τους πόρους και τα μέσα για τη συντήρηση και τον εξοπλισμό τους.  Η σημασία αυτών των μεταρρυθμίσεων φάνηκε πολύ σύντομα.
Ο αγώνας των βυζαντινών κατά των Περσών στη δεκαετία του 620 παίρνει νέα τροπή και τις αποτυχίες διαδέχονται επικές νίκες.  Η νέα αυτή φάση του πολέμου άρχιζε μέσα σε μία ατμόσφαιρα θρησκευτικής έξαρσης που ήταν άγνωστη σε άλλες εποχές.  Ο αυτοκράτορας Ηράκλειος ανέλαβε ο ίδιος την αρχηγία  του στρατεύματος, γεγονός που είχε να συμβεί από την εποχή του Θεοδοσίου Α’, δυόμιση αιώνες πριν, αναθέτοντας παράλληλα στο πατριάρχη Σέργιο και στο μάγιστρο των οφφικίων (magister officiorum, είδος σημερινού πρωθυπουργού) Βώνο τη διοίκηση της πρωτεύουσας και των κρατικών ζητημάτων όσο θα απουσίαζε από αυτήν.  Στις 5 Απριλίου του 622 ο Ηράκλειος αναχωρεί από τη Κωνσταντινούπολη ενώ έως το 625 ο αυτοκράτορας θα απελευθερώσει τις περιοχές της Μικράς Ασίας και της Αρμενίας προετοιμάζοντας την εισβολή κατά της Περσίας.

Στο μεταξύ όμως οι Πέρσες αιφνιδιαστικά και με τη βοήθεια των Αβάρων θα πολιορκήσουν στενά τη Κωνσταντινούπολη.  Οι Σέργιος και ο Βώνος θα τεθούν επικεφαλής της άμυνας εμψυχώνοντας το λαό και οργανώνοντας τους λιγοστούς υπερασπιστές.  Θα καταφέρουν έτσι να αποκρούσουν τους εισβολείς οι οποίοι θα υποστούν πανωλεθρία.  Η σωτηρία της πόλης αποδόθηκε σε θαύμα της Παναγίας (τότε συγγράφεται και ο Ακάθιστος Ύμνος).  Ο μεγάλος κίνδυνος για τη πρωτεύουσα είχε περάσει.  Ήταν η στιγμή για τη τελική επίθεση.  Το Φθινόπωρο του 627 ο Ηράκλειος άρχισε τη μεγάλη προέλαση στο Νότο στο εσωτερικό της Περσίας.  Η τελική σύγκρουση διεξήχθη τον Δεκέμβριο στη Νινευή κι εκεί κρίθηκε οριστικά η έκβαση της πάλης ανάμεσα στις δύο αυτοκρατορίες.  Ο περσικός στρατός αφανίστηκε.  Ο Ηράκλειος συνέχισε προς το εσωτερικό της εχθρικής χώρας με σκοπό τη περσική πρωτεύουσα, την Κτησιφώντα.  Την άνοιξη του 628 ο πόλεμος τελείωσε.  Ο βασιλιάς Χοσρόης Β΄δολοφονήθηκε και στο θρόνο ανέβηκε ο γιος του Σιρόης, ο οποίος υπέγραψε συνθήκη ειρήνης με τον Ηράκλειο επιστρέφοντας όλα τα κατακτημένα εδάφη και το Τίμιο Σταυρό στους Βυζαντινούς.  Ο Ηράκλειος θα επιστρέψει στη Κωνσταντινούπολη όπου θα του επιφυλαχθεί θεαματική υποδοχή.  Ο αυτοκράτορας για να τονίσει τη σπουδαιότητα της νικηφόρας έκβασης του «πρώτου θρησκευτικού πολέμου» της χριστιανοσύνης (όπως χαρακτηρίστηκε από πολλούς) θα υψώσει στις 24 Μαρτίου 630 στην Ιερουσαλήμ το Τίμιο Σταυρό.  Οι δύο μεγάλοι εχθροί του Βυζαντίου Άβαροι και Πέρσες είχαν ηττηθεί ολοκληρωτικά.

Το μεγαλείο όμως και η δόξα του Ηρακλείου δεν οφείλεται στις στρατιωτικές του επιτυχίες.  Τα εδαφικά οφέλη θα εξανεμισθούν μέσα σε μία δεκαετία λόγω της εισβολής των Αράβων.  Όμως η νέα οργάνωση του στρατού και της διοίκησης θα διατηρηθεί μέχρι το τέλος σχεδόν της αυτοκρατορίας.  Το σύστημα των θεμάτων θα αποτελέσει τη σπονδυλική στήλη του μεσαιωνικού βυζαντινού κράτους.  Η εποχή του Ηρακλείου αποτελεί ορόσημο και στο πολιτιστικό τομέα.   Τελειώνει η ρωμαική και εγκαινιάζεται η βυζαντινή εποχή, η οποία χαρακτηρίζεται από τον εξελληνισμό του κράτους και την αύξηση του κύρους και της επιρροής της Εκκλησίας.  ΄Αλλωστε η συμβολή της στον αγώνα ήταν πολύ σημαντική, αφού έθεσε όλους τους θησαυρούς της στη διάθεση του πτωχευμένου κράτους.  Ο Ηράκλειος καθιέρωσε ως επίσημη γλώσσα την ελληνική και υιοθέτησε τον ελληνικό τίτλο “Bασιλεύς” συνοδευόμενος από τη φράση “πιστός εν Χριστώ” εγκαταλείποντας τους ρωμαϊκους “Augustus” και “Caesar”.  Με το τέλος λοιπόν της βασιλείας του Ηρακλείου το 641, το Βυζάντιο αναδύεται με νέο σχήμα και ενισχύεται με νέες δυνάμεις και θεσμούς.  Και όπως αναφέρει ο Georg Ostrogorski, “η ιστορία της μεσαιωνικής ελληνικής αυτοκρατορίας μόλις άρχιζε”.