Κρητικό – Αρκαδικό Μαχαίρι: ιστορική αναδρομή

Καλειδοσκόπιο (ένθετο του 24grammata.com)

24grammata.com culture WebTV

Αρχισυνταξία: Απόστολος Θηβαίος

«ΤΑ ΜΑΧΑΙΡΙΑ. ΚΡΗΤΙΚΟ, ΑΡΚΑΔΙΚΟ ΜΑΧΑΙΡΙ.

Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ.

ΣΥΜΒΟΛΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟΥ.

ΕΝΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΜΟΝΑΔΙΚΗΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗΣ. ΜΑΧΑΙΡΙ ΚΑΙ ΕΠΙΒΙΩΣΗ.»

1.ΚΡΗΤΙΚΟ ΜΑΧΑΙΡΙ. ΕΝΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΠΟΥ ΦΕΡΕΙ ΤΟΝ ΤΟΠΟ ΤΗΣ ΚΑΤΑΓΩΓΗΣ ΤΟΥ.
Η ιστορία του μαχαιριού μοιάζει απόλυτα συνυφασμένη με εκείνη του ανθρώπου. Ήδη από τα προϊστορικά έτη, ο πρώτος άνθρωπος είχε συλλάβει τη χρησιμότητα αλλά και την αναγκαιότητα της χρήσης ενός αιχμηρού εργαλείου. Η εμπλοκή του στο κυνήγι, την επεξεργασία των καρπών και της γης, η καλλιτεχνική του διάσταση ως μέσο καταγραφής των οραμάτων και των αισθημάτων του, όπως αποτυπώνονται στα διάφορα σπήλαια, ανά τον κόσμο επιβεβαιώνουν την εκτίμηση του ανθρώπου για τούτο το εργαλείο με τις πολλαπλές χρήσεις. Το μαχαίρι εξελίχθηκε μες στους αιώνες, η λεπίδα ή λάμα κατέστη το βασικό, πολεμικό εργαλείο για ολόκληρους αιώνες. Η εξέλιξη των ανθρώπινων μέσων δεν θα μπορούσε να αφήσει ανεπηρέαστο τούτο το εργαλείο. Στους επόμενους αιώνες, η αναπτυσσόμενη ροπή του ανθρώπου προς το «ωραίο», εκφραζόμενη μέσα από την τέχνη και τις μορφές της επέδρασε αποφασιστικά στην εξέλιξη του μαχαιριού. Κατασκευασμένα από ευφάνταστα υλικά, σήματα κατατεθέντα ολόκληρων γεωγραφικών περιοχών, λάμες ενισχυμένες από την πρόσμιξη των διαφόρων μετάλλων, ως πρώτες ύλες, διαφορετικά και ποικίλα σχήματα, χρώματα, απεικονίσεις εθνικού ή προσωπικού χαρακτήρα. Η έννοια της προσωπικής αισθητικής, διατυπωμένη σε όρους γεωγραφικούς και προσωπικούς βρήκε την εφαρμογή της και στην περίπτωση του μαχαιριού. Αντικείμενα σπάνιας ωραιότητας σώζονται σήμερα σε διάφορες περιοχές, αποτελώντας δίχως αμφιβολία ένδειξη ιστορικής και καλλιτεχνικής μνήμης. Η κύρια χρησιμότητα του μαχαιριού, εκείνη δηλαδή που το θέλει ως ένα αποτελεσματικό, φονικό εργαλείο, ανασυρόμενο πάντα σε περιπτώσεις προσβολής της τιμής, ή ακόμα και σε σκιώδεις υποθέσεις μεταβολής κοινωνικών και εξουσιαστικών συνθηκών περιέβαλε τη λεπίδα με μία αύρα επικινδυνότητας. Τούτη την αίσθηση θα μεταβάλει ο ανθρώπινος νους σε γοητεία και έτσι το μαχαίρι θα ενταχθεί στην ανθρώπινη συνείδηση ως ένα ισχυρό, δυναμικό σύμβολο.

Απόλυτα συνυφασμένο με την κουλτούρα και τη θεώρηση του κόσμου, μοιάζει να είναι το μαχαίρι με την περιοχή εκείνη που περιλαμβάνει το λεγόμενο αραβικό κόσμο. Είναι γεγονός πως η χρήση του μαχαιριού και η εξέλιξή του μες στους αιώνες παρατηρήθηκε κατά κύριο λόγο μες στην ανατολική λεκάνη της Μεσογείου. Η τραχύτητα του τόπου, η έννοια του ανδρισμού ως φιλοσοφία ζωής δεν θα μπορούσε να μην αναδείξει τη χρήση του μαχαιριού, ως ένα μέσο επιβολής στηριζόμενο στο θάρρος και τη δύναμη που απαιτεί μια φυσική, συγκρουσιακή επαφή. Σε αυτές τις περιοχές διαπιστώνεται η πλήρης ενσωμάτωση του μαχαιριού στην κοινωνική ζωή. Σε χώρες όπως το Ομάν, βαθιά μουσουλμανικά δηλαδή κράτη, με πολύχρονη ιστορία και αναγνωρισμένη, εξειδικευμένη κουλτούρα απαντώνται μερικές από τις πιο περίτεχνες και καλλιτεχνικές εκδοχές του χαρακτηριστικού μαχαιριού «χαντζάρ.» Λαβές κατασκευασμένες από ακριβά υλικά και πολυτελή πετρώματα, λάμες από σφυρήλατο ατσάλι, κυρτές, με μεγάλο συνήθως μήκος, συνιστούν τα βασικά στοιχεία στα οποία εντοπίζεται η ενδεχόμενη διαφοροποίηση των μαχαιριών αυτών. Ένδειξη κοινωνικής καταξίωσης και θαυμασμού το ζήτημα του μαχαιριού απασχολεί κάθε κάτοικο αυτής της χώρας, όπως και πολλών μες στον αραβικό κόσμο. Συνήθως τούτη η απαίτηση οδηγούσε και εξακολουθεί να οδηγεί τους περισσότερους στην καταβολή υπέρογκων ποσών προκειμένου να αποκτήσουν ένα μαχαίρι αντάξιο των επιθυμιών τους.
Ανθρακούχο ατσάλι υψηλής περιεκτικότητας, σφυρηλατημένο με υπομονή, καλά ακονισμένο και στις δυο του όψεις, το «χαντζάρ» κατασκευάζεται από εξειδικευμένους τεχνίτες, οι οποίοι και κουβαλούν τη γνώση πολλών ετών. Το δίκοπο μαχαίρι με την καλά μελετημένη γωνία του, κατασκευασμένο για να ανταπεξέλθει ο κάτοχός του στις πιο δύσκολες, θεωρητικά συνθήκες υπεράσπισης μιας αξίας ή μιας ζωής, συνοδεύει πάντα τις τοπικές φορεσιές. Η λαβή του, από ασήμι ή άλλα μέταλλα και ζωικά, σπάνια υλικά, όπως το κόκκαλο και το δέρμα αποτελεί εξίσου σημαντικό τμήμα της κατασκευής του μαχαιριού. Τα ειδικά, καλολογικά αυτά στοιχεία του αντικειμένου καθιστούν το μαχαίρι ιδιαίτερα ενδιαφέρον για τους συλλέκτες. Η καλλιτεχνική τους διάσταση οδηγεί πολλές φορές στην καταβολή υψηλών ποσών ως αντίτιμο για την απόκτηση ενός μαχαιριού, το οποίο αντιπροσωπεύει την αισθητική μιας περιόδου εκατό ή και πλέον χρόνων προγενέστερης.
Πέρα όμως από το αραβικό μαχαίρι και τη διάδοση της χρήσης και της κατοχής του στον αραβικό κόσμο, δεν θα μπορούσε κανείς να αγνοήσει την ύπαρξη του ελληνικού μαχαιριού. Το κρητικό, το αρκαδικό μαχαίρι αποτελούν μερικές μόνο από τις τοπικές εκφάνσεις του αντικειμένου στον ελληνικό χώρο. Το βιβλίο του Χρήστου Χατζιώτη «Μαχαίρια- Οδηγός Μαχαιρογνωσίας για συλλέκτες και χρήστες» των Κυνηγετικών Εκδόσεων περιλαμβάνει πλήθος ιστορικών στοιχείων για τις παραδοσιακές σχολές μαχαιριού στον ελλαδικό χώρο. Όμως περισσότερα έχει να «αποκαλύψει» το ίδιο το αντικείμενο και η ευρεία χρήση του, με την περισσότερο ανθρώπινη και λιγότερο, την ίδια στιγμή υλική διάσταση του πράγματος.
Το κρητικό μαχαίρι συνιστά ένα αντικείμενο διαμορφωμένο μες στην εξέλιξη της ιστορίας των περιοχών που εντάσσονται στη λεκάνη της Μεσογείου. Δίχως να καθίσταται δυνατή η ανίχνευση της ιστορικής του αφετηρίας, το κρητικό μαχαίρι φαίνεται πως συγγενεύει αισθητά με το λεγόμενο «μπιτσάκ», τεχνοτροπία η οποία ξεκίνησε με την κατοχική εγκαθίδρυση των Τούρκων στο νησί το 1669. Η τοπική αισθητική μετάβαλε τον αρχικό χαρακτήρα του μαχαιριού, ενώ πρότεινε διαφορετικές εκδοχές του, οι οποίες όμως σπάνια απαντώνται στις μέρες μας, στην αρχική, παραδοσιακή μορφή τους. Η τουριστικοποίηση της κρητικής χερσονήσου, η μεταβολή του λαογραφικού της χαρακτήρα σε ένα ιδιαίτερα επικερδές, εξαγώγιμο προϊόν, είχαν ως αποτέλεσμα τη σταδιακή αλλοίωση της παράδοσης. Σήμερα τα πωλούμενα μαχαίρια, με τις γραμμένες μαντινάδες στις λαβές τους δεν αποτελούν δείγμα της τοπικής κατασκευαστικής κουλτούρας. Υλικά όπως το PVC, η μίξη κατώτερων, ποιοτικά δομικών υλικών έχει ως αποτέλεσμα το σύγχρονο, κρητικό μαχαίρι να συγγενεύει πια ελάχιστα με τον φημισμένο «πρόγονό» του.
Η βασική διαφορά του κρητικού μαχαιριού από τις κύριες επιρροές του συνιστά το σχήμα της λάμας. Ενώ στο «μπιτσάκ» η λεπίδα είναι ευθεία στο κρητικό μαχαίρι η λάμα παρουσιάζει στην κατάληξή της μια εμφανή κυρτότητα. Επίσης το κρητικό μαχαίρι, η «μάχαιρα», καθώς ονομάζεται στην ένωση της λεπίδας με τη λαβή σχηματίζει ένα «Τ», καθιστώντας τη σχηματική ιδιομορφία μοναδική για το μαχαίρι. Πάντως θα πρέπει να τονιστεί πως δίχως αμφιβολία το κρητικό μαχαίρι συνδέεται κατασκευαστικά με τα άλλα δείγματα τεχνοτροπιών, όπως εμφανίσθηκαν στο Ισλάμ. Ετούτα αργότερα θα οδηγήσουν στην κατασκευή του γιγαντωειδούς βαλκανικού, του ασπρομάνικου, του μαυρομάνικου, του λαϊκού τούρκικου, του βουλγάρικου και του απλού ρουμάνικου ή τουρκικού μαχαιριού.
Το κρητικό μαχαίας έχει το σχήμα ράμφους πουλιού, αυτήν που παρουσιάζει ομοιότητα με τα ναυτικά γιαταγάνια του 18ου και 19ου αιώνα, καθώς κίρι διακρίνεται σε τρεις, βασικές κατηγορίες ανάλογα με το «τελείωμα» της λαβής. Έτσι έχουμε εκείνη τη λαβή, η κατάληξη της οποαι την περίπτωση εκείνη, κατά την οποία η λαβή ολοκληρώνεται στην άκρη της, σχηματίζοντας το γράμμα «V», μια ιδιομορφία η οποία δεν συναντάται σε καμιά άλλη κατασκευαστική προσέγγιση του μαχαιριού.
Ανάλογα δε με τη χρωματική βάση της λαβής, τα κρητικά μαχαίρια διακρίνονται σε «ασπρομάνικα» ή «μαυρομάνικα.» Σπανιότερα λόγως σύνδεσής τους με το κοινωνικό επίπεδο τα λεγόμενα «μαυρομάνικα», κρητικά μαχαίρια κατασκευάζονται από σκουρόχρωμο, κεράτινο υλικό. Η αφθονία του τόπου σε ζωικό κεφάλαιο και η ποικιλία του επιτρέπει στους Κρήτες να διαθέτουν μια ευρύτατη γκάμα υλικών για την κατασκευή του μαχαιριού.
Η διακόσμηση του μαχαιριού αποτελεί ιδιαίτερα σημαντικό γνώρισμα τους. Διακριτικές προσθήκες στα διάφορα τμήματα της «ανατομίας» του μαχαιριού προσθέτουν κύρος και αξία στο εν λόγω αντικείμενο. Η λάμα στολισμένη με διάφορα γνωμικά ή μικροπαραστάσεις και απεικονίσεις φυλλωμάτων δεν παρέμενε ποτέ αστόλιστη. Τούτο το γνώρισμα συναντάται επίσης και στο τμήμα σύνδεσης της λάμας με τη λαβή, το λεγόμενο «τσεμπερλίκι.» Επίσης στη «μασιά», μία μικρή εσοχή στο σημείο του κατώτατου μέρους της λαβής, υπήρχε πάντα ένα πετράδι, έντονου χρώματος, καθιστώντας το κάθε μαχαίρι μοναδικό και άκρως προσωπικό. Το «φουκάρι», η κυλινδρικού σχήματος γνωστή σε όλους μας θήκη, στολιζόταν εξωτερικά, στο μέσον της, από μια διπλοκλειδωμένη σε σχήμα θηλιάς αλυσίδα, χρυσή, στην οποία κρεμούσαν φλουριά ή ασημένια ξόμπλια.
Το κρητικό μαχαίρι χρησιμοποιείται, όπως έιπαμε σε πλήθος καθημερινών ασχολιών. Έτσι εντάσσεται και συνεχίζει να αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της αισθητικής, αλλά και της καθημερινότητας στην αγροτική και κτηνοτροφική, κυρίως ενασχόληση. Η διάσταση όμως αυτή, δεν αναιρεί την ίδια στιγμή την αξία, την οποία εμπότισαν στο μαχαίρι τα εξειδικευμένα παραδοσιακά στοιχεία του τόπου.Ξεκινώντας από τη δοξασία εκείνη που θέλει τα μαχαίρια και τα άλλα αγκέμαχα όπλα να κατασκευάστηκαν για πρώτη φορά από τους Κρήτες πολεμιστές, τους Κουρήτες, ακόλουθους του Δία, ώστε να καλύπτονται οι κλαυθμοί του ολύμπιου βρέφους και η ενδεχόμενη απειλή από τον πατέρα του Κρόνο, φτάνουμε στην εμπλοκή του μαχαιριού σε πλήθος κοινωνικών εκδηλώσεων, συνδεόμενων τόσο με το θάνατο όσο και τη ζωή. Την αρχαιοελληνική, μυθολογική παράδοση συμπληρώνουν λοιπόν ποικίλα έθιμα και προφορικότητες. Σε περίπτωση θανάτου ενός παιδιού, η μητέρα στόλιζε τα ζωνάρια των υπολοίπων παιδιών της με μαυρομάνικα μαχαίρια, κοσμημένα με σταυρούς, ώστε να προστατευθούν από το φθόνο του Χάρου. Στους γάμους και τους αρραβώνες η νύφη πατούσε καθ΄όλη τη διάρκεια του μυστηρίου ένα μαχαίρι, ώστε να προστατευτεί από το «κακό μάτι.» Με το μαχαίρι άλλωστε ως δώρο, ο γαμπρός ακόμα και σήμερα, φροντίζει να διατηρεί ακέραιο το αίσθημα της τιμής, προικίζοντας τη νύφη και μελλοντική σύζυγό του με ένα αντικείμενο το οποίο μπορεί να συμβάλει στην προστασία της τιμής, της κρητικής αξιοπρέπειας και υπερηφάνειας.
Η εναγώνια θεώρηση του ανθρώπου σχετικά με τη ζωή και το θάνατο κληροδοτήθηκε και στο κρητικό μαχαίρι. Αγκαθοφόροι δράκοντες, κοσμούσαν τη λάμα του μαχαιριού φανερώνοντας τούτη ακριβώς τη διαρκή και βέβαιη πάλη του καλού και του κακού. Στο φουκάρι τέλος, ειδικά κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας οι κατασκευαστές φρόντιζαν να αποδίδουν την τιμή στη θρησκευτικότητα του κατόχου, χαράζοντας ένα δράκοντα, ο οποίος με το κεφάλι του συγκρατούσε το σταυρό για τους χριστιανούς ή την «ημισέληνο» για τους μουσουλμάνους.

2.ΑΡΚΑΔΙΚΟ ΜΑΧΑΙΡΙ. ΣΥΝΤΡΟΦΟΣ ΠΟΙΜΕΝΩΝ.
Ο έτερος, χαρακτηριστικός τύπος μαχαιριού, ο οποίος απαντάται στην ελληνική επικράτεια είναι εκείνος του αρκαδικού μαχαιριού. Προορισμένο να εξυπηρετήσει και να διευκολύνει τον κάτοχό του στην εκτέλεση των δύσκολων, ποιμενικών εργασιών το αρκαδικό μαχαίρι συνδέθηκε άρρηκτα με τον ορεινό  τρόπο ζωής. Το δίκοχο μαχαίρι της αρκαδικής γης συνιστά αποτέλεσμα της μίξης πολλών και διαφορετικών τεχνοτροπιών. Η ανατολική, όπως και στην περίπτωση του κρητικού μαχαιριού προέλευση φανερώνει τη συνάντηση ποικίλων ρευμάτων και την πλήρη, τελικά ενσωμάτωσή τους σε μια προηγμένη, καλλιτεχνική και γενικότερη αισθητική. Η δίκοχη μοναδικότητα του αρκαδικού μαχαιριού αναπτύχθηκε κατά τον 15ο αιώνα και γρήγορα ενέπνευσε πολλούς μαχαιροποιούς. Το συγκριμένο βοσκομάχαιρο, παραλλαγή του οποίου αποτελεί το αντίστοιχο κρητικό, δεν χρησιμοποιείτο παρά για εργασίες καθημερινές, για την προστασία από τις επιθέσεις των άγριων ζώων της τοπικής πανίδας, αλλά και για το σμίλευμα της φλογέρας, εκείνου του απαραίτητου εργαλείου, το οποίο συντρόφευε πάντα τους βοσκούς, μια και ευμένιζε τόσο καθολικά τη μορφή του Πανός.
Οι κυριότερες διαφορές του αρκαδικού μαχαιριού συνίστανται στη λαβή, η οποία δεν διαθέτει κοιλιάσεις για να τοποθετούνται τα δάχτυλα, η μικρού μήκους λάμα και η γενικότερη κατασκευαστική του διάθεση, η οποία εμπεδώνει το χαρακτήρα του ως αμυντικού κυρίως όπλου.

3.ΜΑΧΑΙΡΙ ΚΑΙ ΕΠΙΒΙΩΣΗ.
Η εμπλοκή του μαχαιριού στην καθημερινή ζωή του ανθρώπου σχετίζεται σε απόλυτο και πρωταρχικό βαθμό  με το ζήτημα της επιβίωσης. Ο ανθρωποκεντρικός πολιτισμός υποτίθεται πως περιόρισε το πνεύμα της επιθετικότητας, θεωρώντας κάθε κατασκευή προορισμένη να συμπράξει στην αδιάκοπη προσπάθεια της ανθρώπινης επιβίωσης, υπό κάθε συνθήκη και συγκυρία.
Η αντιφατική ανάπτυξη αυτής της πτυχής εντοπίζεται στην εξέλιξη στα πλαίσια της στρατιωτικής πρακτικής. Ήδη από το 19ο αιώνα το μαχαίρι αποτελούσε αναπόσπαστο τμήμα του πολεμικού εξοπλισμού, υποκαθιστώντας τις διόλου πρακτικές και ξεπερασμένες ξιφολόγχες, οι οποίες συνιστούσαν ένα ιδιαίτερα αποτελεσματικό, επιθετικό όπλο, όμως την ίδια στιγμή ήταν αδύνατο να εξυπηρετήσουν τις ανάγκες επιβίωσης. Τα κυνηγετικά μαχαίρια Webster Marbles, με πριονωτή λάμα και χειροφυλακτήρες άρχισαν να χρησιμοποιούνται ευρύτατα, δημιουργώντας ένα νέο, κατασκευαστικό τομέα για τη βιομηχανία του μαχαιριού.
Ο Β΄Παγκόσμιο Πόλεμος απέδειξε την αναγκαιότητα του μαχαιριού επιβίωσης, ειδικά για τους πιλότους, οι οποίοι πολλές φορές έπρεπε να επιβιώσουν πίσω από τις εχθρικές γραμμές. Μαχαίρια με κούφιες λαβές, για την αποθήκευση χρήσιμων αντικειμένων, όπως σπίρτα ή πυξίδα, λάμες με οδοντωτή και λεία λεπίδα, ικανά να συνεισφέρουν αποτελεσματικά σε κάθε είδους επιφάνεια, μεγάλου ή μικρού μήκους. Το μαχαίρι επιβίωσης, όπως το είδαμε στην ταινία «Rambo- The first blood» και το σχεδιαστή Gil Hibben αποτέλεσε μια ολόκληρη σχολή μαχαιριών, τα οποία όμως αποδείχτηκε ιδιαίτερα δύσχρηστα για τον άνθρωπο. Η μεγάλη λάμα και η εύκολη αποκόλλησή της από τη λαβή μπορούσε να καταστήσει το μαχαίρι άχρηστο. Η λεπίδα των μαχαιριών «Rambo Style» περιορίστηκε στο μήκος, ενώ εργονομικοί σχεδιασμοί προσέφεραν στον κάτοχό τους τη δυνατότητα να ενσωματώνει στο όργανο ένα ολόκληρο σύμπλεγμα αντικειμένων επιβίωσης.
Sig Sauer και Victorinox αποτελούν μερικές μόνο από τις πιο γνωστές φίρμες μαχαιριών, των οποίων οι κατασκευές διαχρονικά συνιστούν την επιτομή στον τομέα.
Το ζήτημα είναι λοιπόν η επιβίωση. Το μαχαίρι μπορεί να τη διευκολύνει ή να την επιμηκύνει απλά, αρκεί, όπως λέει ο ποιητής να μην το στρέψουμε ποτέ στον εαυτό μας.