Ο Λεόπολδος Άλας και το διήγημα του: “ο πετεινός του Σωκράτη”

24grammata.com/ Λογοτεχνία

Την επόμενη εβδομάδα διαβάστε ολόκληρο το έργο “ο πετεινός του Σωκράτη” (Free ebook).

Πρώτη μετάφραση/ παρουσίαση στην ελληνική γλώσσα

γράφει ο Αθανάσιος Τσακνάκης

Λεοπόλδος Άλας
Ο Λεοπόλδος Άλας γεννήθηκε στην ισπανική πόλη Θαμόρα (Zamora), στα 1852, αλλά έζησε στο Οβιέδο (Oviedo), στην πόλη απ’ όπου καταγόταν η οικογένειά του. Εκεί περάτωσε τις πρωτοβάθμιες και δευτεροβάθμιες σπουδές του, έλαβε το πτυχίο τής Νομικής Σχολής και αργότερα έγινε καθηγητής στο τοπικό πανεπιστήμιο.
Ήταν ένα ανεξάρτητο, ασυμβίβαστο και ανήσυχο πνεύμα τής εποχής του. Οι βασικές ασχολίες του ήταν η πανεπιστημιακή διδασκαλία και η κριτική. Κυρίως η πρώτη, στην οποία είχε επιδοθεί με ζήλο, τού απορροφούσε μεγάλο μέρος τού καθημερινού χρόνου του και τής ενεργητικότητάς του, γι’ αυτό και η λογοτεχνική παραγωγή του – αν και διακρίνεται γιά την νοηματική πυκνότητα και ποιότητά της – δεν υπήρξε ιδιαίτερα εκτεταμένη. Στην δεύτερη ασχολία του οφείλεται η υιοθέτηση τού ψευδωνύμου «clarín», δηλαδή «κλαρίνο». Αυτή η λέξη προέρχεται από το επίθετο «claro», που σημαίνει «διάφανος, ξεκάθαρος» και γι’ αυτό κρίθηκε ως κατάλληλη γιά έναν κριτικό τής λογοτεχνίας.
Στην νεανική ηλικία του απομακρύνθηκε από το αυστηρό θρησκευτικό περιβάλλον τής τότε «πανταχού παρούσης» Καθολικής Εκκλησίας – οι θρησκόληπτοι βιογράφοι του προτιμούν να σημειώνουν ότι «έχασε την πίστη του» – ενώ λίγα χρόνια πριν από τον θάνατό του εμφανίζεται μετριοπαθέστερος απέναντι στο θρησκευτικό συναίσθημα, αν και ποτέ δεν υπήρξε πρότυπο θρησκευόμενου ανθρώπου.
Ως κριτικός, θεωρήθηκε ένας από τους πιό αξιόλογους, αυστηρούς και αντικειμενικούς τού καιρού του. Άλλοτε εμφανιζόταν ως υπέρμαχος τής θεωρίας «τέχνη γιά την τέχνη», φανερά απομακρυσμένος από τις κυρίαρχες πολιτικές και ηθικές αρχές τής κοινωνίας και τής συγγραφικής κοινότητας, και άλλοτε ως υπερασπιστής των προοδευτικών τάσεων τής λογοτεχνικής δημιουργίας. Η αλήθεια είναι ότι ποτέ δεν παρέμεινε προσηλωμένος σε κάποια σταθερή – θα μπορούσαμε να πούμε «δογματική» – κριτική άποψη, αλλά συνεχώς επιχειρούσε να προσεγγίσει τα κρινόμενα έργα από διαφορετικές σκοπιές.
Από πολλούς μελετητές η κριτική του – όχι άδικα – χαρακτηρίστηκε «μοναχική, ανεξάρτητη και επιθετική». Ο Λεοπόλδος Άλας μελετούσε λεπτομερώς το κρινόμενο έργο, επικουρούμενος από την προσωπική παιδεία του και στηριζόμενος στις κατασταλαγμένες αρχές του και στις ατομικές προϋποθέσεις του. Γεγονός είναι ότι υπήρξε δριμύτατος απέναντι σε οτιδήποτε δεν ικανοποιούσε τις απαιτήσεις των «αυθεντικών αξιών», όπως αυτός τις εννοούσε και τις προέβαλλε.
Το προσωπικό λογοτεχνικό έργο του διακατέχεται από μία ανησυχία ως προς την αισθητική μορφή, ενώ σαφώς αποκαλύπτει την αστείρευτη κριτική διάθεση τού συγγραφέα. Δεν θα ήταν υπερβολή αν λέγαμε ότι μέσα στον νου τού συγγραφέα μας ο κριτικός – αρχικά οξύτερος, αργότερα ηπιότερος – κυριαρχούσε πάντοτε επάνω στον λογοτέχνη.
Μεταξύ των Διηγημάτων του, μίας ενδιαφέρουσας συλλογής σύντομων και πρωτότυπων πεζογραφημάτων, ξεχωρίζουν Ο πίλος τού ιερέα, Ο βασιλιάς Βαλτάσαρ, Χαίρε μοσχαράκι!, Δύο σοφοί και Ο πετεινός τού Σωκράτη. Εξετάζοντας το περιεχόμενο και το ύφος αυτών των έργων, διαπιστώνουμε ότι – με το πέρασμα τού χρόνου – ο συγγραφέας μεταβαίνει από τον χώρο τής οξείας κριτικής και τής ανελέητης διακωμώδησης προς το περιβάλλον τής ηπιότερης αντιμετώπισης των ανθρώπινων χαρακτήρων.
Τα Διηγήματα αποτελούν – χωρίς αμφιβολία – την ελκυστικότερη πλευρά τού λογοτεχνικού έργου του. Η ποικιλία των θεμάτων, η παραστατικότητα των περιγραφών, η πρωτοτυπία των αναλύσεων και η αυθεντικότητα των συναισθημάτων είναι τα κύρια χαρακτηριστικά τους. Οι πρωταγωνιστές τους είναι κυρίως απλοί, ταπεινοί άνθρωποι, που συμμετέχουν σε καθημερινές καταστάσεις, στον κύκλο ενός βίου ενίοτε σκληρού και κυνικού. Είναι σχεδόν βέβαιο ότι – τελικά – ο σκοπός τής συγγραφής των Διηγημάτων ήταν διδακτικός.
Εκτός από τα Διηγήματα, ο Λεοπόλδος Άλας συνέγραψε και μία συλλογή μυθιστορημάτων. Ανάμεσά τους ξεχωρίζει το έργο Η Αντιβασίλισσα. Σύμφωνα με την άποψη ορισμένων κριτικών, αυτό το μυθιστόρημα είναι το σημαντικότερο πεζογράφημά του.
Η ζωή του έφτασε στο τέλος της σχετικά νωρίς, στα 1901, πριν ο Λεοπόλδος Άλας προλάβει να συμπληρώσει τα πενήντα έτη επίγειου βίου. Θάφτηκε στο Οβιέδο, την πόλη που πάντοτε αγαπούσε.

Τα θέματα τού έργου
Ο πετεινός τού Σωκράτη είναι ένα διήγημα φιλοσοφικού περιεχομένου με κοινωνικό προσανατολισμό. Δύο είναι τα βασικά θέματα που απασχολούν τον συγγραφέα του. Ο κύριος σκοπός του είναι να θίξει και να κατακρίνει την μισαλλοδοξία, από την οποία διακατέχονται οι άκαμπτοι και ανένδοτοι οπαδοί των διαφόρων κοινωνικών ομάδων: φιλοσοφικών, θρησκευτικών και πολιτικών. Στο λογοτεχνικό στόχαστρό του, λοιπόν, τίθεται εξαρχής ο τυφλός δογματισμός και η βδελυρή αδιαλλαξία των κατόχων τής επιφανειακής γνώσης και τής αβαθούς πίστης.
Παράλληλα, ο Λεοπόλδος Άλας επιχειρεί να συνθέσει έναν ύμνο προς τον φιλόσοφο Σωκράτη, τον μεγαλοφυή Έλληνα, τον ηρωικό διδάσκαλο, τον πρωτοπόρο στοχαστή. Ωστόσο, κοντά στο ιερό πρόσωπο τού Σωκράτη τιμώνται και όλα τα μεγάλα πνεύματα τής ανθρωπότητας, οι αυθεντικοί διανοητές, οι γνήσιοι μύστες, εκείνες οι ανεπανάληπτες προσωπικότητες, οι οποίες χαράζουν νέους δρόμους και ανοίγουν νέους ορίζοντες, οποιοδήποτε και αν είναι το τίμημα που – σχεδόν πάντοτε – καλούνται να καταβάλουν.

Τα πρόσωπα τού έργου
Δύο είναι οι εμφανείς πρωταγωνιστές τής ιστορίας μας: ο Κρίτων και ο πετεινός. Ο Κρίτων είναι ιστορικό πρόσωπο. Ήταν Αθηναίος πολίτης, γόνος αριστοκρατικής οικογενείας και μαθητής τού Σωκράτη, με σημαντική πολιτική δράση. Ο Πλάτων τού αφιέρωσε έναν από τους σημαντικότερους σωκρατικούς διαλόγους του. Ωστόσο, στην ιστορία που εξετάζουμε, ο «Κρίτων» απλά και μόνον αντιπροσωπεύει τον οποιονδήποτε «μαθητή» μιάς μεγαλοφυΐας, τον οποιονδήποτε «οπαδό» μιάς ιδεολογίας, ακόμη και τον οποιονδήποτε «πιστό» μιάς θρησκείας, με κύριο στοιχείο τού χαρακτήρα του την έπαρση τού «νεοφώτιστου», που οδηγεί στην ισχυρογνωμοσύνη και στην αδιαλλαξία, ενώ καταλήγει στην τυπολατρία και στην μισαλλοδοξία. Θα ήταν, λοιπόν, πολύ άδικο – και μάλλον άσχετο με τις πραγματικές προθέσεις τού συγγραφέα – να ταυτίσουμε τον «Κρίτωνα» τού κειμένου μας με τον Κρίτωνα τής Ιστορίας, εφόσον γιά τον πραγματικό Κρίτωνα δεν έχουμε στην διάθεσή μας μαρτυρίες που να επιβεβαιώνουν ως δικά του τα ανωτέρω χαρακτηριστικά.
Ο δεύτερος εμφανής πρωταγωνιστής είναι ο πετεινός, ένα απλό μέλος τού ζωικού βασιλείου. Εδώ βρισκόμαστε αντιμέτωποι με το λογοτεχνικό φαινόμενο τής «προσωποποίησης», γιατί ο πετεινός όχι μόνον κατέχει την ικανότητα τής ομιλίας, και μάλιστα στο επίπεδο ενός ρήτορα, αλλά διαθέτει και λίαν αξιόλογες φιλοσοφικές γνώσεις. Πρόκειται, λοιπόν, γιά ένα «έλλογο ον» και – στην συγκεκριμένη περίπτωση – γιά τον φορέα των απόψεων τού ίδιου τού συγγραφέα. Ο πετεινός εκφράζει τον φιλελεύθερο σκεπτικιστή, τον ασυμβίβαστο αναζητητή τής αλήθειας, τον προοδευτικό φυσιοκράτη, τον ήπιο αισθησιοκράτη. Αντιπροσωπεύει τον αντίπαλο τής φιλοσοφικής και θρησκευτικής μισαλλοδοξίας, τον συνετό αμφισβητία, τον κριτικό νου. Μέσω αυτού ακριβώς τού πετεινού, ο Λεοπόλδος Άλας επιχειρεί να αφυπνίσει και να διδάξει τους αναγνώστες του.
Πέρα από τους δύο εμφανείς, υπάρχουν και δύο αφανείς πρωταγωνιστές: ο Σωκράτης και ο Γοργίας, ο μεγάλος διδάσκαλος τής φιλοσοφίας και ο διάσημος διδάσκαλος τής ρητορικής. Από την Ιστορία γνωρίζουμε ότι – στον χώρο των πνευματικών αναζητήσεων και τού φιλοσοφικού στοχασμού – οι δύο διακεκριμένοι σοφοί άνδρες υπήρξαν αντίπαλοι αντάξιοι ο ένας τού άλλου. Κατά την ανάγνωση τού κειμένου προκύπτει ένα εύλογο ερώτημα: ο Σωκράτης, με τού οποίου τον θάνατο αρχίζει η διήγηση, είναι πράγματι ένας «αφανής» πρωταγωνιστής;
Είναι σαφές ότι ο Λεοπόλδος Άλας είχε μελετήσει σε βάθος την διδασκαλία και τον βίο τού Σωκράτη. Δεν θ’ αποτελούσε υπερβολή ο ισχυρισμός ότι ο συγγραφέας μας υπήρξε θαυμαστής τού χαρακτήρα, τού ήθους και τής αρετής τού φιλοσόφου. Φαίνεται ότι περισσότερο τον ενέπνεε η ιδιοσυγκρασία και η στάση τού Σωκράτη απέναντι στην ζωή, παρά η συστηματική φιλοσοφική διδασκαλία του, έτσι όπως αυτή σώζεται μέσα στις έξοχες σελίδες τού πλατωνικού έργου. Αυτός ακριβώς ο Σωκράτης – ο αληθινός, ο αυθεντικός – προβάλλεται μέσα στις γραμμές τού διηγήματος ως αξιομίμητο πρότυπο εχέφρονος ανθρώπου. Άρα ο Σωκράτης, ως σκεπτόμενος άνθρωπος, ως ενάρετος πολίτης, ως «άγιος τής φιλοσοφίας» είναι ο μεγαλύτερος πρωταγωνιστής τού κειμένου μας.
Ο δεύτερος αφανής πρωταγωνιστής είναι ο ρήτορας Γοργίας, ακόμη ένα επιφανές ιστορικό πρόσωπο. Στο διήγημά μας είναι ο ιδιοκτήτης τού πετεινού. Ο ίδιος ο πετεινός – με τού οποίου το στόμα μιλά πάντοτε ο συγγραφέας μας – εκδηλώνει την απέχθειά του γιά τις αρχές τής διδασκαλίας τού Γοργία, αλλά εκφράζει ένας είδος περιορισμένης συμπάθειας προς το άτομό του. Πέρ’ απ’ αυτά, η καθημερινή πρακτική τού Γοργία και των εκάστοτε συνομιλητών ή μαθητών του εμφανίζεται ασυνεπής προς τις φιλοσοφικές θεωρίες τους. Είναι μάλλον δικαιολογημένη η άποψη που εκλαμβάνει ως δευτερεύουσα την παρουσία τού μεγάλου ρήτορα στην πλοκή τού διηγήματος. Ο Λεοπόλδος Άλας – ως θαυμαστής τού Σωκράτη – δεν θα αντιμετώπιζε τον Γοργία με μεγαλύτερη επιείκεια.

Η πλατωνική επιρροή
Θα αποτελούσε ακρότητα να υποστηρίζαμε ότι ο Λεοπόλδος Άλας ανήκει στον κύκλο κάποιων νεοπλατωνικών στοχαστών τού δεύτερου μισού τού δέκατου ένατου αιώνα. Το συνολικό έργο του δεν δικαιολογεί μιά τέτοια τοποθέτηση. Ωστόσο, στο συγκεκριμένο κείμενο, είναι προφανείς ορισμένες πλατωνικές επιρροές.
Από την εξωτερική μορφή τού διηγήματος γίνεται αμέσως αντιληπτή η πρώτη πλατωνική επιρροή: τα ονόματα των πρωταγωνιστών. Ο Σωκράτης, ο Κρίτων, ο περίφημος πετεινός που προοριζόταν γιά τον Ασκληπιό, και ο Γοργίας έμειναν αθάνατοι κυρίως χάρη στο ανεπανάληπτο συγγραφικό έργο τού Πλάτωνα.
Η δεύτερη πλατωνική επιρροή εντοπίζεται στην αφορμή γιά την συγγραφή τού διηγήματος: στην τελευταία επιθυμία τού Σωκράτη, όπως την παραδίδει ο Πλάτων στον διάλογο που ονομάζεται Κρίτων. Αυτή η «τελευταία επιθυμία» αποτελεί τον σκελετό επάνω στον οποίον ο Λεοπόλδος Άλας κτίζει το διήγημά του.
Η τρίτη και σημαντικότερη επιρροή προέρχεται από τις επαναστατικές φιλοσοφικές και θεολογικές απόψεις τού Σωκράτη – κατά τον τρόπο που εκτίθενται από τον Πλάτωνα – καθώς και από την εκούσια έμπρακτη εφαρμογή τους σε όλη την διάρκεια τού προσωπικού βίου του. Η διδασκαλία τού Αθηναίου σοφού υπήρξε πρωτοποριακή – ίσως και ανατρεπτική – γιά την εποχή της. Οι περί ηθικής και θεολογίας αντιλήψεις του, πληρωμένες τελικά με την ίδια την ζωή του, τάραξαν σε μεγάλο βαθμό τα τέλματα τής τότε αθηναϊκής κοινωνίας. Είναι βέβαιο ότι ο Λεοπόλδος Άλας – σε βαθμό μικρότερο ή μεγαλύτερο – ένοιωθε να ταυτίζεται με τον Σωκράτη, τουλάχιστον ως προς τον τρόπο με τον οποίον αμφότεροι αντιμετώπιζαν τις «δεδομένες αντιλήψεις» και τις «παραδοσιακές αξίες» των τυποκρατικών κοινωνιών, στις οποίες ζούσαν.