Ο πολιτισμός της εικόνας και η υπόσχεση της ΑΦΗΣ

24grammata.com/ κριτικές, γνώμες, απόψεις

γράφει o Διαμαντής Καράβολας * (farfoulas.blogspot.com)

του ιδίου

Η αφή είναι η αίσθηση που πάνω της εδράζονται τα δύο κύρια στοιχεία για την ανάπτυξη και διαμόρφωση του ανθρώπινου χαρακτήρα και της συμπεριφοράς: ο πόνος και η τέρψη. Κατά συνέπεια, η σημασία της τόσο για τον ανθρώπινο πολιτισμό όσο και για τον ίδιον τον άνθρωπο είναι ότι αποτελεί την prima materia, την αρχική-πρώτη ύλη όπου πάνω της αναπτύσσεται και δομείται όλο το ανθρώπινο γίγνεσθαι και σχετίζεσθαι. Από τις υπόλοιπες αισθήσεις (όραση, ακοή, όσφρηση και γεύση) οι πρώτες δύο (όραση και ακοή) λειτουργούν ως άμεσοι δορυφόροι-ανιχνευτές της αφής, όπως αντίστοιχα η όσφρηση λειτουργεί κατά πολύ ως δορυφόρος-ανιχνευτής της γεύσης.
Βλέπω κάτι, το ακούω ή το οσφραίνομαι και αναλόγως επιθυμώ ή να το αγγίξω ή να το αποφύγω. Κατ’ επέκταση, αφού με ευχαριστεί εκπληρώνοντας κάποια επιθυμία μου, θέλω να το κατακτήσω, να το «έχω» σταθερά μαζί μου, γιατί μου προκαλεί αισθήματα χαράς-ηδονής. Αντίθετα θέλω να το αποφύγω γιατί ενδέχεται να μου προκαλέσει δυσφορία και πόνο.

Η πρωταρχική μνήμη είναι η σωματική μνήμη. Όπως αναφέρεται στο βιβλίο του Anthony Storr Η δυναμική της δημιουργίας (εκδ. Κάλβος), σύμφωνα με έρευνες ψυχολόγων το χάδι στα πρώτα χρόνια ανάπτυξης του παιδιού παίζει καθοριστικό ρόλο στην μετέπειτα συναισθηματική ανάπτυξη του ατόμου. Σε έρευνες που έγιναν σε νεαρές μαϊμούδες τις οποίες στα πρώτα στάδια της ζωής τους τις έβαλαν για μήνες την κάθε μία απομονωμένη σε ξεχωριστά δωμάτια με τζάμια απ’ τα οποία έβλεπαν τις άλλες μαϊμούδες χωρίς να μπορούν να τις αγγίξουν, παρατηρήθηκε ότι όταν αυτές αργότερα ελευθερώθηκαν και αναμίχτηκαν με άλλες μαϊμούδες, είχαν τεράστια δυσκολία να επικοινωνήσουν, να παίξουν και να ζευγαρώσουν μαζί τους. Παρότι είχαν οπτική επαφή, η στέρηση του αγγίγματος αποδείχτηκε καθοριστική για την συναισθηματική τους ωρίμανση.
Κατ’ αντιστοιχία ο σύγχρονος πολιτισμός της εικόνας και της απελευθέρωσης της επικοινωνίας μέσω του ίντερνετ, των περίφημων μέσων κοινωνικής δικτύωσης, των smart συσκευών κ.λπ. απειλεί να κάνει τον άνθρωπο να ζει μέσα σε ένα γυάλινο δωμάτιο –ή έστω σπίτι–, να βλέπει σε ένα πρωτόγνωρα μακρινό και με δυνατότητες υψηλής ευκρίνειας ορίζοντα, χωρίς όμως να μπορεί να αγγίξει ή να τον αγγίξουνε τα αντικείμενα. Έτσι, η όποια φυσική επιθυμία απομένει να εκπληρωθεί σε ένα φανταστικό-εικονικό και προσχεδιασμένο χώρο, και έτσι να παραμείνει ακατέργαστη και μη εξελίξιμη, αφού δεν πρόκειται να διαπλεχτεί με άλλες επιθυμίες, να κερδίσει ή να χάσει, να απορριφθεί ή να επιβεβαιωθεί.

Κατά συνέπεια ο σύγχρονος πολιτισμός της εικόνας, όπου η εικόνα είναι το κυρίαρχο προϊόν μιας «υπόσχεσης» για το μέλλον, λειτουργεί ψευδαισθητοποιώντας την αφή. Ουσιαστικά αρνείται την αφή, με την έννοια ότι αυτή αναβάλλεται ως υπόσχεση για το μέλλον, απωθείται η εκπλήρωσή της ως πραγματικό γεγονός, ή αυτοπεριορίζεται, ή εν τέλει… αυτοεκπληρώνεται. Έτσι ο σύγχρονος πολιτισμός γίνεται ένας αυνανιστικός πολιτισμός, όπου ο άνθρωπος δεν έχει κανένα περιορισμό στο να αυτοϊκανοποιηθεί αρκεί να μην αντιβαίνει την όποια κοινωνικά παραδεδεγμένη κανονικότητα. Εδώ, πρέπει να αναφέρουμε την διεισδυτικότατη ματιά επί του θέματος του τσέχου σουρρεαλιστή δημιουργού (κινηματογραφιστή και εικαστικού) Jan Švankmajer, ο οποίος, από το 1996 με την ταινία του Συνωμότες ηδονής (Conspirators Of Pleasure) εξαπολύει μια ανελέητα σαρκαστική κριτική στον σύγχρονο αυνανιστικό πολιτισμό.
Στον δυτικό πολιτισμό άλλωστε, το άγγιγμα θεωρείται μέσω του savoir vivre κάτι το απρεπές, μια παραβίαση της ατομικότητας, μια «βρώμικη» ενέργεια, εν ολίγοις ένα ισχυρό κατάλοιπο ταμπού σε μια κατ’ επίφαση απελευθερωμένη κοινωνία. Γι’ αυτό και η σωματική επαφή αφού πρώτα εξωθηθεί από τις συνήθειες της καθημερινότητας, γίνεται επιτρεπτή και αναλώσιμη σε θεαματικό επίπεδο, στον κινηματογράφο, στην τηλεοπτική ειδησεογραφία, στον τομέα του ομαδικού αθλητισμού (και αυτή μέχρι του σημείου που ορίζουν οι κανόνες του εκάστοτε αθλήματος) και τέλος της πορνογραφίας (εδώ πλέον χωρίς κανόνες).
Οι συχνές σκηνές βίας στις ταινίες δράσης και στην τηλεοπτική κάλυψη γεγονότων «στο δρόμο» αποδίδονται με ένα σκηνοθετικό τρόπο ώστε να καταλήγει σε ένα δημόσιο αίσθημα άγχους, που καταλήγει στο: «ευτυχώς αυτά δε μας αγγίζουν». Τα ομαδικά αθλήματα με έντονη σωματική επαφή (ποδόσφαιρο, μπάσκετ κ.λπ.) καθηλώνουν χιλιάδες θεατές, οι οποίοι ταυτίζονται με τους εκτεθειμένους στη σωματική επαφή ανταγωνιζόμενους αθλητές γι’ αυτό και εν τέλει η έχθρα των αντίπαλων οπαδών είναι συνήθως πολλαπλάσια αυτής που αναπτύσσεται κατά τη διάρκεια ενός αγώνα μεταξύ των αθλητών.

Αν δεχτούμε ότι ο εξουσιαστικός πολιτισμός και το κράτος παραμένουν θεμελιωμένες πάνω στη βία (η οικονομική κρίση στις δυτικές κοινωνίες έχει διαλύσει κάθε αυταπάτη περί μη βίαιου και στηριγμένου στον διάλογο πολιτισμού), αυτή η βία, μην ξεχνάμε, εδράζεται πάνω στον σωματικό πόνο. Γι’ αυτό και ο εικονικός πολιτισμός σταματάει εκεί που οι αδικημένοι βγαίνουν στο δρόμο για να διεκδικήσουν το δίκιο τους. Τότε η αστυνομική βία, το ξύλο, τα δακρυγόνα και οι συλλήψεις αναλαμβάνουν διά μέσω του πόνου να οδηγήσουν όσους αντιδρούν πίσω στην κανονικότητα που η εκάστοτε εξουσία επιβάλλει.

Και το θαύμα; Το θαύμα έχει τους δικούς του δίαυλους και κάποιοι απ’ αυτοί έρχονται διά μέσου της αφής. Είναι η άλλη πλευρά της αφής, το θετικό άγγιγμα, το χάδι, αυτό που μπορεί να φέρει την οικειότητα, την εκπλήρωση της επιθυμίας, αυτό που ακόμα μπορεί και να γιατρέψει. Είναι το μέγα «Επέστρεφε» του Κωνσταντίνου Καβάφη:

Επέστρεφε συχνά και παίρνε με,
αγαπημένη αίσθησις επέστρεφε και παίρνε με—
όταν ξυπνά του σώματος η μνήμη,
κ’ επιθυμία παληά ξαναπερνά στο αίμα·
όταν τα χείλη και το δέρμα ενθυμούνται,
κ’ αισθάνονται τα χέρια σαν ν’ αγγίζουν πάλι.

Επέστρεφε συχνά και παίρνε με την νύχτα,
όταν τα χείλη και το δέρμα ενθυμούνται…

Όπως πολύ εύστοχα είχε πει ο Jan Švankmajer «το μάτι είναι κουρασμένο». Η αφή ως παραμελημένη αίσθηση είναι ακατέργαστη ή εν υπνώσει. Η καλλιέργεια της αφής τελικά ήταν, είναι και θα παραμείνει ο καθοριστικός παράγοντας για να αφυπνιστούν οι αισθήσεις, οι συνειδήσεις, οι άνθρωποι…

* Ο Διαμαντής Καράβολας είναι υπεύθυνος των εκδόσεων “Φαρφουλάς” και εκδότης του περιοδικού Ο Φαρφουλάς farfoulas.blogspot.com.