Στερεότυπα των ρόλων και κοινωνικές αναπαραστάσεις των φύλων στα βιβλία “Εμείς και ο κόσμος” των τριών πρώτων τάξεων του Δημοτικού

Της Κατερίνας Δώσσα, Υπ. Δρ. του Παν/μίου Θεσσαλίας

και του Απόστολου Δώσσα, Υπ. Δρ. του Παν/μίου Αιγαίου

Στο κεφάλαιο αυτό θα εξετάσουμε τα κείμενα και τις εικόνες στα οποία τον πρώτο ρόλο έχουν τα παιδιά, κορίτσια ή αγόρια. Τα κομμάτια αυτά είναι ιδιαίτερα σημαντικά για την διαμόρφωση της ταυτότητας των μαθητριών και μαθητών, γιατί τους επιτρέπουν να ταυτιστούν απευθείας με ήρωες και συμπεριφορές της ηλικίας και όχι με ενήλικες όπως στις παραπάνω περιπτώσεις. Οι συνομήλικοι είναι ένας καθοριστικός παράγοντας που κινητοποιεί τα παιδιά στην επεξεργασία της ταυτότητας τους. Μέσα στην <<κοινωνία των παιδιών>> όπως την ονόμασε ο Glassner (1976), παράγονται και κυκλοφορούν, μεταξύ άλλων μοντέλα κοινωνικού φύλου. Η μικρή αυτή κοινωνία έχει την δύναμη να ορίζει κανονιστικά πρότυπα συμπεριφοράς για τα μέλη της. Οι συνομήλικοι είναι για κάθε παιδί άμεσο μέτρο σύγκρισης του εαυτού του με τους άλλους ως προς ποικίλες παραμέτρους, όπως πνευματική και αθλητική ικανότητα, εμφάνιση, συμπεριφορά, κύρος. Η αυτοεκτίμηση κάθε παιδιού εξαρτάται εν μέρει από το εάν, σε σύγκριση με τους συνομηλίκους του, οι επιθυμίες του είναι δύσκολο ή εύκολο να πραγματοποιηθούν. Η παρέα των μικρών παιδιών έχει κέντρο συνοχής το παιχνίδι, δραστηριότητα που δεν είναι μόνο ανεμελιά, χαρά, έκσταση ή θυμός, αλλά γνωριμία του παιδιού με τον εαυτό του, τους άλλους και τον πολιτισμό. Στο συλλογικό παιχνίδι τα παιδιά αποκτούν αναλυτικές ικανότητες, διδάσκονται τις αξίες και τις συμπεριφορές της κουλτούρας τους (Mead 1976), δημιουργούν πολλαπλές προβολές του εαυτού τους, υπακούουν σε κανόνες, μαθαίνουν να συνεργάζονται σε συντονισμένη δράση, εισάγονται στην έννοια του ανταγωνισμού, δοκιμάζουν την κοινωνική πειθαρχία. Παίζοντας το παιδί γνωρίζει την πραγματικότητα του, απελευθερώνεται από δισταγμούς ή διαψεύδει βεβαιότητες, δοκιμάζει νέους κανόνες, γίνεται αρχηγός ή υποτακτικός, καταλαβαίνει πως τον αντιμετωπίζουν οι άλλοι, τι είναι επιθυμητό και τι επιτρεπτό για το φύλο του.

Με την σειρά τους οι απεικονίσεις των παιδιών στα εγχειρίδια αποτελούν νόρμα συμπεριφοράς για τις μαθήτριες και τους μαθητές, οι οποίοι συγκρίνουν μ’ αυτές τις εμπειρίες και τις δράσεις τους μέσα στην πραγματική τους παρέα. Η νόρμα αυτή μπορεί να καθορίσει τόσο πως κινείται το παιδί μέσα στο πλαίσιο της παρέας όσο και το πώς, σε τελική ανάλυση, διαμορφώνει την ίδια την δομή της.

Πιο συγκεκριμένα βλέπουμε το κορίτσι των βιβλίων να παρουσιάζεται ευγενικό, πρόθυμο, πρόσχαρο και ευάγωγο. Το κορίτσι είναι εκείνο που κάθεται φρόνιμα στο θρανίο του, αγοράζει ψωμί για την γιαγιά του και περνά με προσοχή τον δρόμο. Από την άλλη πλευρά στο αγόρι των βιβλίων ανατίθεται ενεργός προσωπική και κοινωνική δράση και συμμετοχή. Το αγόρι σκαρφαλώνει σε δέντρα, αθλείται, διαχειρίζεται χρήματα, παραβαίνει κάποιους κανόνες, καταξιώνεται όμως γενναιόδωρα ως ο κυρίαρχος της εικόνας.

Με μια πρώτη ματιά, παρατηρεί κανείς ότι στις εικόνες των βιβλίων κορίτσια και αγόρια παίζουν κοινά παιχνίδια. Στην παρέα τα φύλα δεν είναι ευδιάκριτα συσπειρωμένα στην ετερότητα τους, όπως συμβαίνει στις περιπτώσεις όπου πρωταγωνιστεί μόνο αγόρι ή μόνο κορίτσι. Μια προσεκτικότερη όμως ανάγνωση αποκαλύπτει τα όρια μέσα στα οποία περικλείεται η δράση του κάθε φύλου.

Ας δούμε όμως τώρα αναλυτικά τα σημεία στα οποία εμφανίζονται τα κορίτσια και τα αγόρια των βιβλίων μας.

Αγόρια και κορίτσια μέσα στο σχολείο

Η ανάλυση των εικόνων στις οποίες εμφανίζονται παιδιά ακολουθεί τόσο ποσοτικές όσο και ποιοτικές συνιστώσες. Τα αγόρια υπερτερούν τόσο ως προς τον αριθμό των απεικονίσεων όσο και ως προς την πολλαπλότητα των ρόλων που τους ανατίθενται. Τα αγόρια εμφανίζονται να κινούνται, να τρέχουν, να παίζουν, να τηρούν και να παραβαίνουν τους κανόνες Πιο συγκεκριμένα στο προαύλιο του σχολείου (βιβλ. 1, σελ. 8, εικ. 3) εικονίζονται 13 αγόρια και 3 μόλις κορίτσια. Τα αγόρια συζητούν, τρέχουν, παίζουν, καλύπτουν όλο σχεδόν το χώρο της εικόνας, ενώ από τα κορίτσια το ένα μόνο κινείται. Τα αγόρια κατεβαίνουν τις σκάλες του σχολείου με σπρωξίματα, γέλια και τσουλήθρες από την κουπαστή, ενώ τα 2 κορίτσια που εικονίζονται κρατιούνται από το χέρι, εμφανώς αμήχανες και περιμένουν υπομονετικά τη σειρά τους. Τα αγόρια εμφανίζονται ορμητικά και ριψοκίνδυνα ενώ τα κορίτσια υπομονετικά και αμήχανα.

Στις εικόνες που εμφανίζονται αγόρια και κορίτσια μαζί βλέπουμε τα παιδιά σε ισότιμες απεικονίσεις όταν πρόκειται για γυμναστική, για διδασκαλία, για κατασκευές, για ομαδικά παιχνίδια (βιβλ. 1,σελ. 13). Στον “έξω” χώρο βλέπουμε τα κορίτσια να παίζουν σχοινάκι ενώ τα αγόρια να τρέχουν, να κάνουν μονόζυγο, να παίζουν στην τραμπάλα (βιβλ.1, σελ. 14-16). Όμοια και στη σχολική εκδρομή (βιβλ.1, σελ. 16) πάλι τα 5 αγόρια σκαρφαλώνουν στα δέντρα, τρέχουν, έχουν την μπάλα τους για να παίξουν, ενώ τα δύο μόνο κορίτσια για μια ακόμη φορά παρακολουθούν. Να λοιπόν πόσο εύκολα ανατρέπεται η όποια προσπάθεια είχε γίνει στις προηγούμενες σελίδες για ισότιμη απεικόνιση των φύλων και των ρόλων τους μέσα στην τάξη. Δεν αρκεί η εικόνα ενός αγοριού και ενός κοριτσιού που κάθονται στο ίδιο θρανίο για να σταματήσει η αναπαραγωγή της ανισότητας των φύλων μέσα από το σχολείο. Σημαντικότερες είναι οι εικόνες εκείνες που διαιωνίζουν τα στερεότυπα που αφορούν στη θηλυκότητα και τον ανδρισμό.

Σε κάθε περίπτωση παρουσίασης αρνητικού προτύπου αντί-ήρωες, οι πρωταγωνιστές, είναι βεβαίως τα αγόρια. (βιβλ. 1, σελ. 17)Οι συσχετισμοί είναι και σε αυτή την εικόνα 5 αγόρια που καταλαμβάνουν όλο σχεδόν τον χώρο της εικόνας μαλώνοντας και θορυβώντας και 2 κορίτσια που μόλις διακρίνονται αφού βρίσκονται στη θέση που ταιριάζει στο φύλο τους, κρυμμένα. Το ένα κρυμμένο κάτω από την έδρα και το άλλο κρυμμένο πίσω από την πόρτα. Άραγε τα δύο αυτά κορίτσια θα παραμένουν κρυμμένα σε όλες τις συγκρούσεις που θα κληθούν να αντιμετωπίσουν στη ζωή τους; Αν όχι, τότε πόσο θα τις έχει βοηθήσει το σχολείο ώστε να καταφέρουν να συγκρουστούν, να αναλάβουν ενεργή δράση, να αποκτήσουν θετική στάση απέναντι στη ζωή.

Στο θετικό τώρα πρότυπο έχουμε την ίδια τάξη, 5 αγόρια και 2 κορίτσια, εύτακτη. Τα παιδιά στα θρανία τους, το βάζο με το λουλούδι στην έδρα, οι κιμωλίες και το σφουγγάρι στον πίνακα. Σε αυτή την τάξη τα κορίτσια διακρίνονται. Μειοψηφούν, αλλά διακρίνονται. Ίσως να έχουν θέση μόνο μέσα στην νομιμότητα και το φύλο τους να είναι απαγορευτικό για την συμμετοχή τους σε κάθε μορφή περέκλισης. Οι υπόλοιπες εικόνες μας γυρίζουν πίσω στην ηρεμία της ευταξίας και των προτύπων, καθαγιάζουν τους ταραξίες και τους προσδίδουν ένα νέο κύρος. Ο αντί-ήρωας μετατρέπεται σε ήρωα δίνοντας έτσι στο αγόρι την δυνατότητα να περιδιαβαίνει από την αταξία στην τάξη και από την συμπεριφορά της νόρμας στη σκανταλιά, με όλη την δυναμική και την γοητεία που συνεπάγεται από αυτή την μετάβαση. Το κορίτσι απλά υπάρχει και διακοσμεί τις εικόνες. Δεν γνωρίζει βέβαια ακόμη ότι μέλει στη ζωή της να δει πάμπολλες αναπαραστάσεις του φύλου της με θέση καθαρά διακοσμητική.

Στην ίδια πάντα σελίδα και στις εικόνες 3 και 4 βλέπουμε ένα αγόρι και ένα κορίτσι να κρεμούν τα πανωφόρια τους στις κρεμάστρες και δυο αγόρια να πετούν τα χαρτάκια τους στο καλάθι αντίστοιχα. Στην επόμενη τώρα σελίδα βλέπουμε τρεις εικόνες που αναπαριστούν στερεοτυπικά τους ρόλους των δυο φύλων μέσα στην σχολική τάξη. Στην πρώτη εικόνα βλέπουμε δυο κορίτσια που τακτοποιούν τα λουλούδια στο βάζο που βρίσκεται πάνω στην έδρα, στην δεύτερη εικόνα βλέπουμε ένα κορίτσι όρθιο στην μέση της τάξης να λέει το μάθημα και στην τρίτη εικόνα βλέπουμε δύο αγόρια να βοηθούν ένα άλλο αγόρι που χτύπησε. Τα κορίτσια έχουν κάθε δικαίωμα να ασχολούνται με τα λουλούδια και τα γράμματα, τα αγόρια από την άλλη παραμένουν ελεύθερα να αναπτύξουν την προσωπικότητα τους. Ο χώρος δράσης των συγκεκριμένων αγοριών είναι ο δρόμος ενώ των προηγούμενων κοριτσιών η σχολική τάξη. Το “έξω”, ο χώρος των αγοριών, που προσφέρεται για δράση, άθλους ή σκανταλιές, αντιδιαστέλλεται με το μέσα που είναι ο χώρος των κοριτσιών και περιορίζει ακόμη περισσότερο την ήδη περιορισμένη θέση τους. Τέλος θα έπρεπε να τονίσουμε ότι κλείνει αυτή η διδακτική ενότητα με την κυριαρχία όχι βέβαια των κοριτσιών που τακτοποιούν τα λουλούδια, πράξη ευγενής μεν, ασήμαντη δε, αλλά με τους μικρούς αλτρουιστές που περιθάλπουν τον χτυπημένο φίλο τους, πράξη σημαντική που δείχνει ψυχική ευγένεια και κοινωνική συνείδηση, αρετές που έντεχνα περνούν στην συνείδηση των μικρών μαθητριών και μαθητών ως αντρικές.

Στο δεύτερο βιβλίο τώρα η ενότητα που αναφέρεται στο σχολείο είναι μικρή (οι ρόλοι των φύλων παρουσιάστηκαν επαρκώς στην πρώτη τάξη), και επικεντρώνει στις εξωσχολικές δραστηριότητες. Το κορίτσι πηγαίνει στη σχολή χορού, γεγονός που θα της προσδώσει χάρη που είναι απαραίτητη και επαινετή αρετή του φύλου της ενώ αγόρι και κορίτσι πηγαίνουν στο ωδείο (βιβλ. 2, σελ.9).

Ενδιαφέρον παρουσιάζει η απεικόνιση του παιδικού παιχνιδιού όπως φαίνεται στην ενότητα “Όσα δεν έγιναν σωστά” του δεύτερου βιβλίου, σελ. 48. Εκεί βλέπουμε δύο εικόνες που αναφέρονται στα προβλήματα που αντιμετωπίζουν τα παιδιά σε υποβαθμισμένες βιομηχανικές περιοχές. Στην πρώτη εικόνα δύο αγόρια με μια μπάλα στα χέρια κοιτούν τον γεμάτο αυτοκίνητα δρόμο και αναρωτιούνται “τώρα εμείς που θα παίξουμε”. Στην δεύτερη εικόνα τρία κορίτσια και δύο αγόρια παίζουν σε μια καγκελόφραχτη αυλή, ενώ καπνοί από τα παρακείμενα εργοστάσια μολύνουν την ατμόσφαιρα. Τα κορίτσια νομιμοποιούνται να παίζουν και να συμμετέχουν σε οποιονδήποτε περιορισμένο χώρο. Τα αγόρια έχουν την δυνατότητα της επιλογής του χώρου τους και νομιμοποιούνται να κινούνται σε ανοιχτούς χώρους με όσα προβλήματα και αν συνεπάγονται από αυτό.

Στην μοναδική ενότητα που δεν έχουμε σεξιστικές αναπαραστάσεις των ρόλων των δύο φύλων είναι στην “Αν κυβερνούσαν τα παιδιά” (βιβλ. 2, σελ. 49). Στις τέσσερις εικόνες αυτής της ενότητας βλέπουμε αγόρια και κορίτσια να παίρνουν αποφάσεις στο γραφείο του δημάρχου, να κλείνουν τους δρόμους στα αυτοκίνητα για να τους χρησιμοποιήσουν ως παιδότοπους, να μετατρέπουν το εργοστάσιο πυρομαχικών σε εργοστάσιο ζαχαροπλαστικής και να διεκδικούν χρήματα για την παιδεία. Και αναρωτιέμαι αν είναι άραγε εξίσου ουτοπικό το να ζουν και να δραστηριοποιούνται ισότιμα αγόρια και κορίτσια όσο ουτοπικό φαίνεται το ότι τα παιδιά θα καταλάμβαναν την εξουσία..

 

Πως εικονίζονται τα παιδιά μέσα στην οικογένεια

 

Στις αναπαραστάσεις και τα στερεότυπα των ρόλων των δυο φύλων μέσα από τις απεικονίσεις της οικογένειας έχουμε ήδη αναφερθεί. Εδώ θα επικεντρώσουμε στον τρόπο με τον οποίο εικονίζονται τα παιδιά μέσα στην οικογένεια και τι ρόλους φαίνεται ότι καταλαμβάνουν.

Η εικόνα της οικογένειας είναι χαρακτηριστική (βιβλίο 1, σελ. 20). Εικονίζεται μια πολυμελής οικογένεια εν ολομελεία. Οι γονείς κάθονται στον καναπέ με το μωρό στην αγκαλιά της μητέρας, η γιαγιά στην πολυθρόνα πλέκει, και τα τρία μεγαλύτερα παιδιά της οικογένειας, ένα κορίτσι και δύο αγόρια, ασχολούνται με τις δραστηριότητες τους. Για να δούμε όμως με τι είδους δραστηριότητες ασχολείται το κάθε παιδί ξεχωριστά; Το ένα αγόρι κάθεται στο τραπέζι και διαβάζει, το άλλο αγόρι παίζει στο πάτωμα με το αυτοκινητάκι του και εύλογα θα περίμενε κανείς και το κορίτσι να ασχολείται και αυτό με κάτι. Όμως το κορίτσι (είναι το μόνο μέλος της οικογένειας που βλέπουμε μόνο την πλάτη του) απλά στέκεται μπροστά στον καθρέφτη. Το κορίτσι ρεμβάζει, ονειρεύεται, σκέφτεται αλλά δεν δρα. Η μικρή ηρωίδα αφήνεται στην ρέμβη και την παθητικότητα της και παρουσιάζεται σε έναν ρόλο συμπληρωματικό και εξαρτημένο όπως συμβαίνει σε ανεξέλικτες κοινωνίες. Αφήνεται μοιρολατρικά να αφομοιωθεί με το περιβάλλον.

Όμοια και στις υπόλοιπες απεικονίσεις των παιδιών μέσα στην οικογένεια οι ρόλοι των δύο φύλων είναι χαρακτηριστικοί. Το αγόρι (βιβλίο 1, σελ. 21 -22) παίρνει καινούργια παπούτσια, πηγαίνει σχολείο, μαθαίνει κανόνες συμπεριφοράς στο τραπέζι, μαθαίνει και διδάσκει ποδήλατο (η ίδια εικόνα επαναλαμβάνεται και στο δεύτερο βιβλίο, σελ. 10). Ο γιος της οικογένειας είναι εκείνος που επιλέγεται για να βγει στον δρόμο να προϋπαντήσει τους θείους και τα ξαδέλφια που έρχονται στο σπίτι του για επίσκεψη, να βγει από τα όρια του σπιτιού του και να εκφράσει τα συναισθήματα του. Το αγόρι επίσης μαθαίνει από τον πατέρα του να διαχειρίζεται την οικιακή τεχνολογία (δεύτερο βιβλίο, σελ. 10). Μαστορεύει μαζί με τον πατέρα και τον βοηθά, μαθαίνοντας από μικρός να είναι χρήσιμος στις “αντρικές δουλειές”. Τέλος το αγόρι είναι εκείνο που καλείται να αντιμετωπίσει τις δυσκολίες της ζωής (δεύτερο βιβλίο, σελ. 154), όταν η οικογένεια του αντιμετωπίζει προβλήματα (φτώχεια, ατυχήματα, αναπηρίες). Η πολλαπλότητα των ρόλων που ανατίθενται στο αγόρι των βιβλίων με ιδιαίτερη γενναιοδωρία, του δίνει ξεκάθαρα τον ρόλο του κυρίαρχου και μέσα στην οικογένεια.

Το κορίτσι από την άλλη το βλέπουμε να στέκεται παθητικά σε ένα συμπληρωματικό – διακοσμητικό ρόλο, ακίνητο και μοναχικό (πρώτο βιβλίο, σελ. 20). Σε άλλες απεικονίσεις της οικογένειας, που αναφέρονται στις ανάγκες που καλύπτει στα μέλη της, ο μοναδικός ρόλος που ανατίθεται στο κορίτσι του βιβλίου είναι αυτός του αρρώστου (βιβλίο 1, σελ. 22). Φαίνεται πως τις υπόλοιπες ανάγκες η οικογένεια τις καλύπτει μόνο στα αρσενικά της παιδιά.   Σε άλλη ενότητα (βιβλίο 2, σελ.15) βλέπουμε το κορίτσι να αναλαμβάνει πρόθυμα έναν άλλο χαρακτηριστικό ρόλο αυτόν της “μεγάλης αδελφής”, ρόλο που τόσο αγαπήθηκε από την αγροτική πατριαρχική οικογένεια του παρελθόντος και να προετοιμάζεται για τον μελλοντικό μητρικό του ρόλο. Τέλος το βιβλίο απενοχοποιείται για την μεροληψία του σε βάρος του κοριτσιού δίνοντας του το δικαίωμα να γιορτάζει τα γενέθλια του (βιβλίο 1, σελ. 20) Εξάλλου η συμμετοχή των γυναικών σε κάθε είδους κοινωνικές εκδηλώσεις θεωρείται επιβεβλημένη σύμφωνα με τον παραδοσιακό στερεοτυπικό τους ρόλο.

Τα παιδιά εκτός σχολείου και οικογένειας

Τα παιδιά εμφανίζονται σε μικρότερη συχνότητα εκτός σχολείου και οικογένειας. Και σε αυτή την περίπτωση βλέπουμε το αγόρι να έχει τον πρωταγωνιστικό ρόλο τόσο ως προς την ποσότητα των απεικονίσεων όσο και ως προς το είδος των δραστηριοτήτων που αυτές αναπαριστούν. Ο χώρος που δίνεται στα αγόρια των βιβλίων είναι το “έξω” και οι δραστηριότητες που τους ανατίθενται είναι πολλές και ποικίλες. Πιο συγκεκριμένα το αγόρι εμφανίζεται στη γειτονιά, στο δρόμο, σε πλατείες να παίζει ποδόσφαιρο, να τρέχει, να κάνει ποδήλατο ( βιβλίο 1, σελ. 29 ). Το αγόρι είναι αυτό που θα ταχυδρομήσει ένα γράμμα (βιβλ. 1, σελ. 34 βιβλ. 2, σελ. 37) ή θα πάρει το χαρτζιλίκι του και θα το διαχειριστεί (βιβλ.1, σελ. 120 βιβλ.2, σελ. 166 ). Το αγόρι είναι εκείνο που νομιμοποιείται να κυκλοφορεί στους δρόμους τηρώντας ή παραβαίνοντας τους κανόνες οδικής συμπεριφοράς (βιβλ. 1, σελ. 55-57, βιβλ. 2, σελ. 84 – 86). Δυο αγόρια κάνουν το σχέδιο ενός σπιτιού και αρχίζουν να το χτίζουν (βιβλ. 2,σελ.31). Αγόρι είναι επίσης το παιδί που μας δείχνει τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα, ενώ στρατιές από αγόρια ζουν στην φύση και χαίρονται τις εποχές του χρόνου σελ. 75-76, (κολυμπούν, τρωνε φρούτα, βρέχονται από τα πρωτοβρόχια, κάνουν χιονάνθρωπους), τρέχουν και σκαρφαλώνουν σε δέντρα (σελ.95) και συζητούν με τον παππού τους για τα φυτά (σελ. 104 &112).

Στο δεύτερο βιβλίο( σελ. 155,) βλέπουμε την απόλυτα θετική απεικόνιση του αγοριού. Ο Γιαννάκης είναι ένα παιδί που ζει σε χωριό και ο πατέρας του είναι αγρότης. Ο Γιαννάκης λοιπόν είναι ο ίδιος το κέντρο του μικρού του κόσμου, πράγμα που σημαίνει υψηλή αυτοεκτίμηση, έτσι τουλάχιστον όπως εικονίζεται, γνωρίζει αυτόν τον κόσμο (με την βοήθεια του πατέρα του πάντα) και μπορεί να τον περιγράψει. Τέτοιες εικόνες παιδιών λειτουργούν πάντα θετικά στους μικρούς μαθητές γιατί ξεφεύγουν από τις στομφώδεις συγκρίσεις του ‘ήσυχου’ με τον ‘άτακτο’, του φυγόπονου με τον εργατικό κ.ο.κ. Δεν θα μπορούσε όμως παράλληλα με την ιστορία του Γιαννάκη και του αρωγού πατέρα του, να εξελιχθεί και η ιστορία μιας Αννούλας που να συνοδεύει την επίσης αγρότισσα μητέρα της στην Τράπεζα για να διαπραγματευτούν ένα αγροτικό δάνειο ;

Από την άλλη πλευρά το στερεότυπο του κοριτσιού συνδέεται με αρετές όπως η καλοσύνη, η προθυμία, η τρυφερότητα, η αφοσίωση και η εργατικότητα. Αρετές που προβάλλονται και εξαίρονται από τα βιβλία, προβάλλοντας μια εικόνα θετική μεν, απόλυτα όμως στερεοτυπική του ρόλου του κοριτσιού. Το κορίτσι αγοράζει ψωμί για την γιαγιά(σελ. 35),την βοηθά να περάσει το δρόμο και (σελ. 153) και της δίνει πρόθυμα το μπαστούνι. Το κορίτσι πρόθυμα εξυπηρετεί τους μεγαλύτερους, σε βάρος ίσως της δικής της δραστηριότητας. Από την άλλη τα κορίτσια του βιβλίου συμμετέχουν σε ομαδικές δραστηριότητες (σελ. 12), περπατούν στο δρόμο (σελ. 33),παίζουν στην βεράντα (περιορισμένος χώρος, σελ. 48),μαζεύουν λουλούδια (σελ.75 & 95), ταξιδεύουν με τους γονείς τους (σελ.82), μιλούν στο τηλέφωνο και δέχονται τις επιπλήξεις του πατέρα (σελ. 91). Το κορίτσι είναι εκείνο που κρατά από το χέρι το μικρότερο αδερφάκι του κατά τον οικογενειακό εκκλησιασμό, ή αφήνεται στη φθινοπωρινή του ρέμβη (βιβλ. 2, σελ. 58) ενώ παρέες κοριτσιών στέκονται ακίνητες και συζητάνε. Τα δικαιώματα του κοριτσιού περιορίζονται όπως και ο χώρος στον οποίο κινείται. Το κορίτσι των βιβλίων είναι το ίδιο περιορισμένο στην απεικόνιση του, όσο και στους ρόλους που αναλαμβάνει.

Η εξαίρεση

Στην σελίδα 39, στο πρώτο βιβλίο, και στην ενότητα “Το ταξίδι του ήλιου” βλέπουμε απεικόνιση ενός κοριτσιού που βρίσκεται στο κέντρο της εικόνας, κοιτά εμπρός και έχει τα χέρια του ανοιχτά, ώστε το ένα να δείχνει την ανατολή και το άλλο την δύση. Πρόκειται για ένα κορίτσι που ζει στον ‘έξω’ κόσμο και είναι χαρούμενη και λαμπερή, δείχνει τα σημεία του ορίζοντα, και τα   χρώματα που την χαρακτηρίζουν είναι φωτεινά και ζωηρά σαν την προσωπικότητα που προβάλλεται.

Στις υπόλοιπες απεικονίσεις βλέπουμε αγόρια και κορίτσια να φυτεύουν λουλούδια (βιβλ. 2, σελ. 76), να πηγαίνουν στο ζωολογικό κήπο (βιβλ. 2, σελ. 89), να παίζουν με τα περιστέρια (βιβλ. 2, σελ. 100), να πλένονται, να ντύνονται και να πηγαίνουν σχολείο (βιβλ. 3, σελ. 102). Αγόρια και κορίτσια επίσης φροντίζουν την υγεία τους, παρακολουθούν τηλεόραση και κολυμπούν (βιβλ.3, σελ. 107), ή περνούν την καθημερινότητα τους (βιβλ.3, σελ. 130) χωρίς σε τίποτα να κλονίζουν τους ήδη υπάρχοντες ρόλους. Τόσο τα αγόρια όσο και τα κορίτσια μπορούν να έχουν ουδέτερες απλές και καθημερινές λειτουργίες όσο αυτές δεν δημιουργούν ανταγωνιστικές σχέσεις ανάμεσα στα φύλα ή όσο δεν προσανατολίζουν τις μικρές μαθήτριες σε πρωτοβουλίες και ρόλους που θα αντιστρατεύονται τα στερεότυπα.

 

	ΑΓΟΡΙΑ	ΚΟΡΙΤΣΙΑ	Σύνολο
Α’ Βιβλίο	207	106	313
Β’ Βιβλίο	175	74	249
Γ’ Βιβλίο	70	32	102
Σύνολο	452	212	664

 

Απεικονίσεις αγοριών και κοριτσιών Α’ βιβλίο

	Αγόρια	Κορίτσια	Σύνολο
Σε κινητικές δραστηριότητες	63	20	83
Σε πνευματικές δραστηριότητες	26	29	55
Τηρητές των κανόνων	29	18	47
Παραβάτες	25	10	35
Απλή παρουσία	64	29	93
Σύνολο	207	106	313

Απεικονίσεις αγοριών και κοριτσιών Β’ βιβλίο

	Αγόρια	Κορίτσια	Σύνολο
Σε κινητικές δραστηριότητες	68	25	93
Σε πνευματικές δραστηριότητες	29	13	42
Τηρητές των κανόνων	13	8	21
Παραβάτες	18	3	21
Απλή παρουσία	47	25	72
Σύνολο	175	74	249

 

Απεικονίσεις αγοριών και κοριτσιών Γ’ βιβλίο

	Αγόρια	Κορίτσια	Σύνολο
Σε κινητικές δραστηριότητες	29	9	38
Σε πνευματικές δραστηριότητες	14	13	27
Τηρητές των κανόνων	2	5	7
Παραβάτες	6	1	7
Απλή παρουσία	19	4	23
Σύνολο	70	32	102

 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ανθογαλίδου, Θ. (1989). “Ο “ηγεμονικός λόγος” των αναγνωστικών του δημοτικού σχολείου”. Σύγχρονη εκπαίδευση 46, σ. 31-40.

Bernstein, B. (1996). Pedagogy, Symbolic Control and Identity. London : Taylor & Francis.

Δραγώνα, Θ. (1990). “Συναρθρώσεις ποσοτικών και ποιοτικών προσεγγίσεων ή όταν τα διχαστικά τείχη καταρρέουν”. Δωδώνη 1(Γ’),σ. 31-40.

Glassner, B. (1976). ”Kid society”. Urban education 11, σ. 5-22.

Mead, G. (1976). ”Play, the game, and the generalized other”. Sociological Theory (4^η έκδ.) (σ. 233-242). New York : Macmillan.

Ο.Ε.Δ.Β. Εμείς και ο κόσμος (βιβλίο για τον μαθητή) τάξη πρώτη.

Ο.Ε.Δ.Β. Εμείς και ο κόσμος (βιβλίο για τον μαθητή) τάξη δεύτερη.

Ο.Ε.Δ.Β. Εμείς και ο κόσμος (βιβλίο για τον μαθητή) τάξη Τρίτη.

Ο.Ε.Δ.Β. Εμείς και ο κόσμος (βιβλίο για τον δάσκαλο) τάξη πρώτη.

Ο.Ε.Δ.Β. Εμείς και ο κόσμος (βιβλίο για τον δάσκαλο) τάξη δεύτερη.

Ο.Ε.Δ.Β. Εμείς και ο κόσμος (βιβλίο για τον δάσκαλο) τάξη Τρίτη.

Style, E. (1988). Listening for All Voices: Gender Balancing the School Curriculum. New Jersey : Oak Knoll School Monograph, Summit.

Φραγκουδάκη, Α. (1979).Τα αναγνωστικά βιβλία του δημοτικού σχολείου (3^η έκδ.). Αθήνα : Θεμέλιο.

Φραγκουδάκη, Α. (1989). ” Γλώσσα λανθάνουσα- 3 ή γιατί δεν υπάρχουν βουλεύτριες παρά μόνο χορεύτριες”. Δίνη 4, σ. 42-44.