Facebook ή Fakebook: το γαϊτανάκι της αλληλοδιαπλοκής ανάμεσα στον πραγματικό και τον εικονικό κόσμο

24grammata.com/ πολιτικός λόγος
Θεόδωρος Κουτρούκης
Επίκουρος Καθηγητής
Πανεπιστήμιο Αιγαίου

Facebook ή Fakebook: το γαϊτανάκι της αλληλοδιαπλοκής ανάμεσα στον πραγματικό και τον εικονικό κόσμο  

Την τελευταία πενταετία βιώνουμε την έκρηξη των ψηφιακών μέσων κοινωνικής δικτύωσης.
Οι ιστότοποι κοινωνικής δικτύωσης συνήθως παρέχουν στους χρήστες τους ένα δημόσιο χώρο, δυνατότητες ανάρτησης υλικού (φωτογραφίες , μουσική, κ.λπ.), ευχέρεια αποστολής μηνυμάτων με διάφορες μορφές, υπόβαθρο για συζητήσεις (δημόσιες η ιδιωτικές) καθώς και τη δυνατότητα διασύνδεσης με άλλους χρήστες (ευκαιρίες επικοινωνίες, δημιουργία ομάδων, φιλοξενία (ψηφιακού) υλικού και μικρές εφαρμογές (Joinson, 2006). Ουσιαστικά, το Facebook παρέχει μια δομημένη ιστοσελίδα, όπου κάθε χρήστης μπορεί να καταχωρίσει μια αξιοσημείωτη ποικιλία προσωπικών πληροφοριών (e-mail, διεύθυνση, πόλη κατοικίας, στοιχεία για την εκπαίδευση και το επάγγελμα του, αγαπημένες ταινίες, μουσικές, βιβλία, αποφθέγματα, και ρήσεις, χόμπι/ ενδιαφέροντα, on line ομάδες, γενετήσιο προσανατολισμό, αισθηματική κατάσταση κ.λπ. (Walther et al., 2008).
Επιπλέον, τo Facebook επιτρέπει στους χρήστες τους να παρουσιάζουν τους εαυτούς τους σε σελίδες άλλων, να βλέπουν τις προσωπικές ιστοσελίδες άλλων χρηστών, να συμμετέχουν σε ομάδες κοινού ενδιαφέροντος, να μαθαίνουν τα χόμπυ, τα μουσικά γούστα, τη αισθηματική κατάσταση, τις τρέχουσες σκέψεις κ.λπ. των άλλων (Elisson, et al, 2007)
Το Facebook είναι ένα έντονα μαζικό φαινόμενο που επιτελεί κατά βάση δύο λειτουργίες: α) το social searching, δηλ. την εξεύρεση πληροφοριών για επαφές off line και β) το social browsing, δηλ. την ανάπτυξη νέων επαφών-διασυνδέσεων με σκοπό την  off line αλληλεπίδραση (Joinson, 2006).
Αρχικά, το Facebook χρησιμοποιήθηκε από τυπικούς απόφοιτους κολεγίων ως ένας τρόπος για να διατηρήσουν επαφή με παλιούς φίλους από τις σπουδές τους ή και να βρουν νέους (Obremski, 2010). Σήμερα, στις τεχνολογικά προηγμένες κοινωνίες αποτελεί την πρωταρχική βάση σχηματισμού εντυπώσεων για φίλους γνώριμους ή μη.
Έχοντας υπόψη όλα τα παραπάνω χαρακτηριστικά δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός πως η ταχύρυθμη ανάπτυξη του το Facebook έχει προσελκύσει την προσοχή των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης που -συχνά κινδυνολογώντας- δημοσιεύουν τις συνήθεις τρομακτικές ιστορίες περί της αξιοποίησης του εν λόγω ψηφιακού εργαλείου από δίκτυα παιδεραστίας/ παιδοφιλίας, περιπτώσεις κλοπής της ψηφιακής ταυτότητας, εγχειρήματα μέτρησης και καταλογισμού της ανεπιθύμητης χρήσης του Facebook από χρήστες στο χώρο εργασίας και, ασφαλώς, εμπειρίες κραυγαλέου εθισμού (Joinson, 2006).
Το Facebook αποτελεί ένα πρωτόγνωρο παράθυρο παρατήρησης των ιδιωτικών στάσεων/ συμπεριφορών αλλά και των μηχανισμών αποκάλυψης και διάχυσης ποικίλων πληροφοριών μεταξύ ιδιωτών. Ενδεικτικά, σύμφωνα με την έκδοση «The Yale Daily News» πολλοί εργοδότες χρησιμοποιούν συχνά-πυκνά το Facebook για να αναζητήσουν πληροφορίες για δυνητικούς προς πρόσληψη εργαζόμενους.
Η offline καθημερινότητα του Facebook συνδέεται με την παροχή κοινωνικής και συναισθηματικής στήριξης σε «φίλους», την πρόσβαση σε πόρους πληροφόρησης και τη δημιουργία δεσμών με άλλους ανθρώπους. Στην online διάσταση του το Facebook διευκολύνει επίσης την παροχή συναισθηματικής στήριξης, την εύρεση πηγών πληροφόρησης και τη δημιουργία κοινωνικού κεφαλαίου (Ross, et al., 2009).
Αξιοσημείωτο είναι πως οι περισσότερες σχέσεις που έχουν δημιουργηθεί on line στο Facebook καταλήγουν σε επαφές στον πραγματικό κόσμο. Η διαδικασία της on line γνωριμίας ακολουθεί μια σειρά σταδίων, στα οποία η εμπιστοσύνη και η άνεση μεταξύ των «φίλων» χτίζονται βαθμηδόν (Ross, et al., 2009).
Μολαταύτα, έχει καταγραφεί η υπόθεση ότι ενώ τα online και τα offline δίκτυα των χρηστών αλληλεπικαλύπτονται, η κατεύθυνση είναι από την   online προς την offline επαφή, δηλ. οι online διασυνδέσεις οδηγούν σε offline συναναστροφές (Elisson, et al, 2007).
Η κύρια και πιο εντυπωσιακή λειτουργία του Facebook είναι ότι στρεβλώνει τα όρια μεταξύ δημόσιας και ιδιωτικής σφαίρας και δίνει την αίσθηση μιας κλειστής εμπιστευτικής κοινότητας σε έναν κατά βάση δημόσιο on line χώρο (Acquisti, et al, 2006).
Ενδεικτικό των αρνητικών επιπτώσεων που κομίζει το Facebook είναι πως περίπου το ήμισυ των χρηστών του που συμμετείχαν στην έρευνα των Tufecki and Spence (2007) ανέφεραν ότι εντόπισαν μη εγκεκριμένες φωτογραφίες τους που αναρτήθηκαν από άλλους χρήστες και ήταν συνδεδεμένες με την προσωπική τους ιστοσελίδα. Ας σημειωθεί ότι οι εν λόγω χρήστες ενδέχεται να μη γνώριζαν για κάποιο χρονικό διάστημα ότι ορισμένα ανεπιθύμητα σχόλια και φωτογραφίες έχουν αναρτηθεί στον «τοίχο» τους σε κοινή θέα χωρίς την έγκριση τους (Walther et al., 2008)
Μερικά από τα κυριότερα πορίσματα των ερευνών του φαινομένου του Facebook παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον. Τα κοινωνικά δίκτυα μπορούν να οδηγήσουν σε μια βαθύτερη σχέση που δεν θα ήταν εφικτή σε μια πρόσωπο-με-πρόσωπο επικοινωνία, λόγω των διαφορετικών κανόνων που ορίζουν τις on line αλληλεπιδράσεις (γενικευμένη χρήση περισσότερων αυτό-αποκαλύψεων, εμβάθυνση της συνομιλίας σε πιο προσωπικές ερωτήσεις). Το Facebook λόγω της φύσης του δημιουργεί μια αίσθηση οικειότητας: ο «φίλος» «επισκέπτεται» διαμέσου της οθόνης του Η/Υ τον προσωπικό χώρο του άλλου «φίλου» του, σε ώρες χαλάρωσης, μοναξιάς κι ενδεχομένως εξωστρεφούς διάθεσης για κοινωνική αλληλεπίδραση κι επικοινωνία. Κατά κάποιο τρόπο ο ένας «φίλος» εισέρχεται στο σπίτι του άλλου, όταν ο τελευταίος «φορά τις πυτζάμες του», επομένως είναι ήδη σε κατάλληλη προδιάθεση για να θεωρήσει τον «επισκέπτη φίλο» ως οικείο πρόσωπο.
Συνεπώς, οι χρήστες του Facebook αισθάνονται πιο ελεύθεροι να υποβάλουν βαθύτερες προσωπικές ερωτήσεις, χωρίς να αισθάνονται ότι θίγουν τους συνομιλητές τους (Ross, et al., 2009).
Η διάσταση του χρόνου είναι κρίσιμη. Σύμφωνα με την έρευνα του Sheldon, όσο περισσότερο χρόνο ένα πρόσωπο αλληλεπιδρά με ένα άλλο στο Facebook, τόσο πιο στενή σχέση αποκτούν (2010).
Φαίνεται ακόμη, πως υπάρχει μια θετική σχέση ανάμεσα στη μέτρηση της χρήσης του Internet για κοινωνική δικτύωση και την μοναξιά (Obremski, 2010). Μολαταύτα, όπως βρήκαν οι Stevens and Morris (2007) τα άτομα που ανέφεραν υψηλά επίπεδα προσμονής για κοινωνικές και αισθηματικές διασυνδέσεις, δεν ήταν πιθανότερο να χρησιμοποιούν το Internet για να δημιουργήσουν on line σχέσεις αναφορικά με εκείνους που ανέφεραν χαμηλότερα επίπεδα δραστηριότητας κοινωνικής ή συναισθηματικής προσδοκίας.
Μολονότι έχει βρεθεί πως υπάρχει θετική σχέση ανάμεσα σε ορισμένες χρήσεις του Facebook και τη διατήρηση ή δημιουργία κοινωνικού κεφαλαίου (Elisson, et al, 2007), δεν έχει ακόμη διερευνηθεί κατά πόσο μπορεί το offline κοινωνικό κεφάλαιο να γενικευτεί με online εργαλεία.
Ακόμη, υπό διερεύνηση είναι το ερώτημα αν εκείνοι που διαθέτουν περιορισμένες κοινωνικές δεξιότητες βιώνουν μια ισχυρότερη παρακίνηση να επικοινωνούν on line ή καταλήγουν σε on line βασισμένες φίλιες, καθώς επίσης αν εκείνοι που στερούνται κοινωνικών δεξιοτήτων, χρησιμοποιούν το Facebook για σύναψη ρομαντικών σχέσεων περισσότερο από εκείνους που διαθέτούν τις αναγκαίες κοινωνικές δεξιότητες.
Τέλος, σε επόμενο στάδιο θα ήταν ενδιαφέρον να διερευνηθεί η κοινωνική χρησιμότητα του Facebook και πως το κοινωνικό αυτό δίκτυο θα αλλάξει τον τρόπο που επικοινωνούμε στο πιο βασικό επίπεδο (Obremski, 2010)
Συγκεφαλαιώνοντας, θα υπογραμμίσουμε ότι το Facebook αποτελεί ένα σύγχρονο αλληλεπιδραστικό εργαλείο που αλλάζει δραστικά τους κανόνες επικοινωνίας. Είναι πρόδηλο ότι θα πρέπει να δρομολογηθούν πολλά ακόμη ερευνητικά εγχειρήματα, ώστε να αποτυπωθούν τα πρώτα συμπεράσματα για τις δυνατότητες, τις στρεβλώσεις και τα όρια της χρήσης του.

Βιβλιογραφία

Acquisti, A. Gross, R. (2006). Imagined communities: Awareness, information sharing and privacy on the Facebook, G. Danezis and P. Golle (Eds), PET 2006, Berlin–Heidelberg, Springer-Verlag, 36-58.
Elissson, N. Steinfield, C., Lampe, C. (2007), The benefits of Facebook ”Friends”: social Capital and College Students’ use of Online Social Network Sites, Journal of Computer Mediated Communication, 12, 1143-1168.
Joinson, A. (2008), “Looking at”, “Looking up”, or “Keeping up with” people? Motives and uses of Facebook , CHI, 2008 Proceedings, ACM Press.
Obremski, C. (2010), Τhe interplay of real life and Facebook defining interpersonal romantic relationships, http://www.collino.net/wp-content/uploads/2010/01/Collin-Obremski-The-Interplay-of-Real-Life-and-Facebook.pdf
Ross, C., Sisic, M. Arseneault, J., Simmering, M., Orr, R. (2009), Personality and Motivations associated with Facebook use, Computers in Human Behaviour, 25, 578-586.
Sheldon, P. (2010), Similarities and differences in self-disclosure and friendship development between face-to-face communication and Facebook, Ph.D. Dissertation, Louisiana State University.
Stevens, S.B. and Morris, T.L. (2007) College Dating and Social Anxiety: Using the Internet as a Means of Connecting to Others, Cyberpsychology and Behavior, 10, (5) 680-688.
Walther J.B., Van Der Heide, B., Kim. S.Y.,,Westerman, D., Tomo Tong, S. (2008), The role of friends appearance on evaluation of individuals on Faceboook are we known by the company we keep?, Human Communication Research, 34, 28-49.